IS DIT NU LINKLATER?

Als je iets wilt nalaten, kun je er maar beter op tijd aan beginnen, zo redeneerde Richard Linklater twaalf jaar geleden. Sindsdien nam hij elk jaar enkele nieuwe scènes op voor wat een unieke film over opgroeien en het vervliegen van de tijd is geworden. ‘Boyhood gaat over het leven zelf. Kun je lekker op blijven researchen.’

Wie zijn de tien opwindendste regisseurs van vandaag, zo vroeg Quentin Tarantino aan vrienden en collega’s in een kettingmail. Slechts twee namen stonden op ieders lijstje: David Fincher en Richard Linklater. De eerste is een virtuoze stilist, Linklater zet liever een boom op over het leven en werkt graag originele ideeën en slimme concepten uit. Een goed voorbeeld daarvan is de reeks die in 1995 begon met Before Sunrise: tussen een Amerikaanse schrijver in spe en een Franse studente slaat de vonk over, tot het ochtendgloren praten ze over van alles en nog wat. Negen jaar later hernemen Ethan Hawke en Julie Delpy hun personages in Before Sunset en negen jaar daarna nog eens, in Before Midnight – afspraak in 2022 voor het volgende vervolg.

Een nóg straffer project is Boyhood. Linklater filmde, de transformatie van een kind in een jonge volwassene niet in één ruk, maar nam twaalf jaar na elkaar nieuwe levensechte scènes op. Daardoor zie je de jongen in kwestie (Ellar Coltrane), zijn onmiddellijke omgeving (Ethan Hawke, Patricia Arquette, dochter Lorelei Linklater) én de wereld voor je ogen geleidelijk aan veranderen. Dat doet wat met een mens. Coming-of-age, je krijgt het zelden zo aanschouwelijk.

Er zijn minder tijdverslindende manieren om personages te laten verouderen. Nooit gedacht aan make-up, maskers, digitale verouderingseffecten of acteurs van verschillende leeftijd?

RICHARD LINKLATER:(brede grijns) Toch wel, maar van acteur wisselen bijvoorbeeld lukt alleen als je plots een grote tijdsprong maakt. Ik had het al bijna opgeven om een film over het volledige proces van opgroeien te draaien toen ik op het idee kwam om gewoon elk jaar een stukje te filmen. Dat was niet alleen een oplossing voor mijn probleem, het bepaalde meteen ook de toon van de film.

Houdt dat geen grote risico’s in? Voor hetzelfde geld blijkt de kleine Ellar Coltrane een beroerde acteur.

LINKLATER: Of heeft hij geen zin meer om te acteren. Had perfect gekund. Ik of een van de vier acteurs had kunnen sterven. Laat ons zeggen dat ik vertrouwen had in de toekomst. Statistisch zat het wel goed. Mijn vader zat, net als die van Ethan Hawke, in verzekeringen. Van hem heb ik geleerd dat we bang zijn voor negatieve dramatische gebeurtenissen, maar aan de meesten onder ons trekt het leven voorbij binnen voorspelbare, statistisch bepaalde grenzen. Ik rekende er twaalf jaar geleden op dat we alle vijf nog zouden leven en ja hoor, we leven nog. En binnen twaalf jaar lopen we hier wellicht nog alle vijf rond. De statistische anomalie is dat het bedrijf dat twaalf jaar geleden de eerste som geld heeft voorgeschoten nog altijd bestaat. De filmbusiness is nochtans geen stabiele wereld.

Je begon aan Boyhood zonder te weten wat er op je af zou komen. Je lijkt niet bepaald een controlefreak.

LINKLATER: Je verliest niet álle controle over je project maar wel veel, dat is waar. Daarom bestaan er amper films als Boyhood. Ik heb het daar niet zo moeilijk mee. Het echte leven controleer je evenmin. Je engageert je ergens voor, je probeert een doel te halen. Soms lukt dat, soms niet. Het draait regelmatig heel anders uit dan gedacht. Hoe hard je ook probeert om het leven te controleren, je botst altijd op toeval. Ik zou het niet anders willen. Het onvoorspelbare van Boyhood trok me juist aan, het inspelen op een nog onbekende toekomst. Nu, ik tastte niet helemaal in het duister. Ik wist dat de acteurs – zéker de kinderen – er elk jaar anders zouden uitzien. Ik wist misschien niet hóé de cultuur veranderen zou, maar wel dat ze sowieso veranderen zou.

Was het de ambitie om ook te tonen hoe de wereld verandert?

LINKLATER: Ik wilde de specifieke realiteit van die twaalf jaar in de film verwerken, ja. Een glimp tonen van de wereld zoals ze zich in die periode ontvouwt. Ik speurde naar dingen waarvan ik me kon voorstellen dat je je ze jaren later nog zou herinneren. Véél dingen passen in die categorie: de oorlog in Irak, de verkiezing van Obama, het succes van Harry Potter.

We filmden de realiteit in 2002, 2003, enzovoort maar hielden rekening met het feit dat de film pas in 2014 af zou zijn en dat die jaren dan geen heden meer zouden zijn maar verleden. We draaiden een epoquefilm in het heden.

Die wereldgebeurtenissen treden wel nooit op de voorgrond. Voor het individu is een lekkend dak of huiswerk een grotere zorg dan de Tweede Golfoorlog.

LINKLATER: Ik heb altijd van de kleine momenten gehouden. Waar was ik op 9/11? Domweg aan het lunchen. Alledaagse details domineren ons leven. De mens houdt van epische films, van grote verhalen over buitengewone mensen – en fictie leent zich daar ook toe. Plezant hoor, maar niet wat wij zelf meemaken. En dát is wat mij nou interesseert. Ik heb vaak aan Tolstoj gedacht. Die schreef over de Napoleontische Oorlogen, maar vanuit het perspectief van een individu. Geschiedenis wordt verteld van bovenaf, artiesten bekijken het liever van onderuit.

Boyhood zit tjokvol kleine momenten. Zijn die het peper en zout van ons bestaan?

LINKLATER: Dat is wat je onthoudt. Als je terugblikt op je leven heb je daar meer aan dan aan de ‘grote’ momenten. Afstuderen of trouwen, dat doen veel mensen. Dat is niet uniek. Op dit moment wordt er vast ook wel ergens in de wereld over de val van de Muur of 9/11 gedebatteerd. Dat herinnert iedereen zich. Maar die ene stortbui tijdens het kamperen of dat ene meisje dat in de gang van de school onverwacht naar je glimlachte, dat zijn alleen jouw herinneringen.

Waarom zijn we zo gehecht aan verhalen over jeugdjaren?

LINKLATER: We zijn niet alleen met voorsprong het zoogdier dat er het langst over doet om te volgroeien, we blijven ons ook altijd een beetje een kleine jongen of meisje voelen. Dat gevoel ebt nooit helemaal weg. Toen mijn vader 75 was, heb ik hem zes dagen lang telkens een uur over zijn leven geïnterviewd. Vijf van die zes uur ging het over de jaren voor zijn vijfentwintigste! Hij kon iedereen uit zijn sportclub of legercompagnie opnoemen en herinnerde zich de namen van al zijn honden. Over de jaren dat hij zelf kinderen had, was hij veel vager. In vier zinnen was een decennium voorbij.

Je dochter Lorelei kan later naar Boyhood teruggrijpen als ze zichzelf wil zien opgroeien.

LINKLATER: Film heeft een grote registrerende kwaliteit. Hij legt vast hoe iemand of iets er op een bepaald moment uitzag. In een lang lopende tv-serie kun je kinderen ook zien opgroeien. Daniel Radcliffe en Emily Watson hebben we in de Potter-films volwassen zien worden.

Ik heb Lorelei en Ellar aangeraden om Boyhood op hun eentje te bekijken. Ik wilde niet dat ze bekeken werden terwijl ze zichzelf zien veranderen. Dat zou een slechte start van hun relatie met de film zijn.

Ik heb mijn dochter vroeger vaak geïnterviewd. Ik zei dat het een boodschap aan haar toekomstige zelf was. Jaren na de start van Boyhood werd ze dat beu. Ze wil die oude interviewtapes voorlopig niet bekijken, maar ze heeft ze wel. Ik denk dat ze er later blij mee zal zijn. Ik zou een interview met mijn zeven- of zeventienjarige wel willen zien.

Ook jij bent niet meer de mens en de regisseur die twaalf jaar geleden aan Boyhood begon. Zie je grote veranderingen?

LINKLATER: Destijds was ik een prille veertiger, binnen enkele weken word ik 54. Dat is een grote sprong in ieders leven. Ik ben het decennium begonnen met één kind, dat zijn er ondertussen drie. Er zijn de films die ik ondertussen gemaakt heb maar toch vooral het verglijden van de tijd. De ervaringen hebben zich opgestapeld, mijn opinies zijn veranderd, mijn denken is veranderd. Wat nog? (denkt na) Kun je eigenlijk wel antwoorden op de vraag of en hoe je veranderd bent? Sommigen vinden me vast nog steeds dezelfde als twaalf jaar geleden. Is het een belediging als iemand zegt dat je nog geen haar veranderd bent? Je bent uiteraard wél veranderd, maar misschien is de essentie gebleven. Ik weet het niet. Ik weet alleen dat de relatie tussen ons huidige zelf en ons voormalige zelf fascineert.

Boyhood, de Before-serie, A Scanner Darkly… Heb je speciale projecten nodig om het boeiend te houden?

LINKLATER: Waarom iets maken als het al eens eerder gedaan is? Je moet elke keer weer naar iets bijzonders zoeken. Bij mij is er bijna altijd een element waardoor de film aanvankelijk onmogelijk te realiseren lijkt. De uitdaging kan technisch of dramaturgisch zijn, maar er moet een uitdaging zijn.

Wat als er halverwege de film geen enkele uitdaging meer aan is?

LINKLATER: Ik heb zoals iedereen dark nights of the soul-momenten gekend – midden in de opnames plots alles in vraag stellen, met de rug tegen de muur staan… – maar nooit heb ik de interesse in mijn onderwerp verloren. Als je niet stapelverliefd bent op je onderwerp moet je er niet aan beginnen. Vergeet niet dat je door een film voor de rest van je leven op dat onderwerp aangesproken wordt. Door de Before-serie spits ik altijd de oren als het over relaties, liefde, verbintenissen op lange termijn en romantiek gaat. Vervelend is het niet, daarover blijven nadenken. Met Boyhood zat ik safe: de film gaat over het leven zelf – kun je over blijven researchen.

Mag ik zeggen dat je meer een man van de sterke ideeën dan van de cinematografische hoogstandjes bent?

LINKLATER: Ik heb altijd méér ideeën dan ik kan realiseren. Voor iedere film die ik maak, zijn er twee of meer die ik niet maak. Die ideeën zijn mijn grootste schat.

Ik laat mezelf ook niet vastlopen. Als je succes hebt, is de druk groot om meer van hetzelfde te doen. Het vergt moed om je op nieuw terrein te begeven. Maar voor mij is kunst jezelf continu in een situatie plaatsen waarin je kunt falen. Ik wil nooit een film maken waarvan ik op voorhand weet hoe het moet en wat dat zal geven. Zie ik de film al helemaal voor me in mijn hoofd, dan moet ik er vooral niet aan beginnen. Je aandacht verslapt als het te simpel is.

Je houdt van moeilijk, maar je vertelstijl is zeer helder, je films zijn helemaal niet moeilijk te begrijpen.

LINKLATER: Ik ben eigenlijk een eenvoudige verhalenverteller die direct communiceert en het publiek wil onderhouden. Ik wind er niet te veel doekjes om. De hele Before-serie begon met het idee om een film te maken over één gevoel. Geen groots, ingewikkeld drama maar één gevoel: twee onbekenden ontmoeten elkaar, het klikt, ze brengen samen de nacht door. Dat is minimaal.

Twintig jaar later is Before Sunset wel onderdeel van een trilogie die, net als Boyhood, illustreert hoe de mens met de jaren verandert en hoe de wereld verandert. Dat is niet min.

LINKLATER: Hoe cinema en tijd zich ten opzichte van elkaar verhouden, dat is mijn denkterrein. Tijd is cinema. Cinema is tijd. Cinema is een combinatie van verschillende kunstvormen, maar het tijdaspect maakt het medium uniek. Tijd is voor de filmregisseur wat klei is voor de beeldhouwer en verf voor de schilder. Filmen is vat krijgen op de tijd en de tijd manipuleren. Dat kunnen andere kunstvormen veel minder.

Beseft de gemiddelde Hollywoodregisseur dat ook?

LINKLATER: Ik sta er versteld van hoe weinig regisseurs beseffen wat de macht van het medium is. Ze denken dat het publiek een reden nodig heeft om van een personage te houden. Die reden is in een slechte Hollywoodfilm bijvoorbeeld dat hem onrecht aangedaan is. Zijn hond is doodgeschoten of zo. Wat een gekke, dwaze en volstrekt overbodige constructie! Er is verrassend weinig nodig om het publiek erbij te betrekken. Je moet niet manipuleren. Film werkt zo ook op ons in. Het is bijna vanzelf een diepzinnige ervaring. Ik krijg dat helaas niet uitgelegd. Hollywood blijft zweren bij drie-aktestructuren en alle hoepla die daarbij hoort. Ik geef toe dat sommige van die films groot spektakel zijn, maar daarom hoef ik er nog niet van te houden.

BOYHOOD

Vanaf 16/7 in de bioscoop.

DOOR NIELS RUËLL

Richard Linklater ‘HET ZIJN DE KLEINE MOMENTEN DIE JE ONTHOUDT. TROUWEN OF AFSTUDEREN, DAT DOET IEDEREEN, MAAR DAT ENE MEISJE DAT IN DE GANG VAN DE SCHOOL ONVERWACHT NAAR JE GLIMLACHTE, DAT MOMENT IS ALLEEN VAN JOU.’