Belgiës meest geëngageerde, productieve en eigenzinnige documentaire- en fictiefilmmaker Frans Buyens wordt een half jaar na zijn dood met 24 dvd’s postuum geëerd. Door Erik Martens

HET OEUVRE VAN FRANS BUYENS

VERSCHIJNT OP 24 DVD’S BIJ FILMFREAKS. DE EERSTE BOX VAN 6 DVD’S IS NU VERKRIJGBAAR. MEER INFO : WWW.BUYENSCHAGOLL.BE

Kort na zijn tachtigste verjaardag stierf cineast Frans Buyens op 26 mei van dit jaar. Veertig jaar lang timmerde hij compromisloos aan zijn eigen weg, en ook over het einde besliste hij zelf: hij koos voor euthanasie – net zoals zijn moeder en zijn vader (voor die laatste belemmerde het christelijke geweten van de arts echter de uitvoering ervan) – na jarenlange gezondheidsproblemen, blindheid aan één oog, en een beroerte in zijn laatste maand. Met weinig middelen bouwde Buyens een oeuvre dat meer dan zeventig titels telt en van een zeldzame consistentie getuigt. Op het einde van deze maand verschijnt een aanzienlijk deel ervan op dvd. Het volledige verzamelde werk zal eind 2005 uit 24 blinkende schijfjes bestaan. Met die reeks dvd’s krijgt Frans Buyens een postume hommage die kan tellen. Het opzet ervan dateert al van voor zijn overlijden en werd uitgewerkt samen met zijn levensgezellin Lydia Chagoll, met wie hij dertig jaar lang samen filmde. De volgehouden koppigheid en eigenzinnigheid waarmee ze dat zo lang presteerden, zijn volstrekt uniek in de context van de Belgische cinema.

Frans Buyens is altijd een geëngageerde cineast geweest, maar dat engagement heeft nooit zijn luciditeit in de weg gestaan. Hij is nooit de populist of de overhaaste beeldenstormer geweest, waartoe anderen zich in de woelige contestatiejaren zestig veel sneller lieten verleiden. ‘Ik wil geen goeroe zijn’, verklaarde hij. Wel nam Buyens de maatschappelijke verantwoordelijkheid van de cineast bijzonder ernstig. Terugkerende thema’s in zijn werk zijn de tol van de oorlog en het fascisme. Die thema’s werden alleen maar belangrijker toen hij zijn lot verbond met dat van Lydia Chagoll, een joodse vrouw die op negenjarige leeftijd uit België vluchtte om aan de nazi’s te ontsnappen. Ze kwam uiteindelijk in Nederlands Indië terecht waar ze uit eerste hand de realiteit van de jappenkampen ervoer.

De wereld van Buyens is rijker en veelzijdiger dan vaak wordt gedacht. Hij was een autodidact die, naar eigen zeggen, ‘de universiteit van de straat’ heeft gevolgd. Van in het begin van zijn carrière koesterde de man de letteren – hij onderhield contact met schrijvers als August Vermeylen en Willem Elsschot – en de plastische kunsten, en met de dansachtergrond van Lydia Chagoll vormt ook de choreografie en de gestileerde esthetiek een vast bestanddeel van zijn films. Al is hij het meest bekend van zijn documentaires over sociale en maatschappelijke onderwerpen, hij maakte ook fictie en experimenteerde op alle domeinen naar hartelust.

Buyens heeft (op zijn laatste langspeel- film Tango Tango uit 1993 na) altijd met uiterst bescheiden middelen ‘de smeerlapperij in de wereld’ aangekaart, geheel in de lijn van zijn afkeer voor het grote kapitaal. Paradoxaal genoeg is het precies dankzij de afwezigheid van grote budgetten dat hij erin geslaagd is een ongemeen hoge productiviteit tentoon te spreiden. Helemaal in diezelfde geest wordt vandaag de 24-delige dvd-reeks op de markt gebracht, los van iedere marktoverweging.

De dvd’s verschijnen per reeks van zes op de markt. In de eerste box zit het meest recente werk Het blanke meisje moest buigen voor keizer Hirohito (2003) naar de boeken van zijn tweede vrouw Chagoll, de euthanasiefilm en zijn bekendste werk Minder dood dan de anderen (1992) dat in België het euthanasiedebat aanwakkerde, Het Dwaallicht (1973) naar het boek van Willem Elsschot (de enige film waarvoor Buyens het scenario niet zelf schreef), In de naam van de Führer (1977), Un jour les témoins disparaîtront (1979) en tenslotte het Buyens-portret van Gerrit Messiaen (Tot mijn laatste adem) dat sinds 1999 een nieuwe belangstelling voor de figuur van Buyens heeft weten te wekken.

De productie van de reeks wordt gesuperviseerd door Lydia Chagoll zelf. ‘Frans Buy- ens was un grand monsieur en ik zeg dat niet als zijn weduwe, maar als zijn compagnon van dertig jaar. We hebben altijd heel innig samengewerkt: er was compliciteit, grote vriendschap en respect voor elkaars persoonlijkheid. We hebben nooit geprobeerd elkaar te kneden.’

De extra’s bij de films heeft Chagoll nog net op tijd samen met Buyens op punt kunnen zetten. ‘Voor Het Dwaallicht en Het blanke meisje heeft hij zelf nog een bonus ingesproken. Oorspronkelijk zou hij dat gedaan hebben voor iedere film, maar ja…’ De vorm die de extra’s hebben aangenomen, past binnen de contouren die ook het ontstaan van de films hebben bepaald. ‘Het opzet is educatief, pedagogisch, historisch, politiek, sociaal, enzovoort’, zegt Chagoll. ‘We hebben voor elke film een filmcriticus, die iets over de film vertelt. Dan hebben we aan anderen gevraagd iets te vertellen over de film, vooral over de inhoud van de film. Voor sommige films zijn we gestopt bij twee of drie getuigenissen; bij andere, zoals Minder dood dan de anderen, hebben we er negen opgenomen. De meeste films én extra’s zijn ondertiteld in drie talen.’

‘Frans heeft nooit ontspanningsfilms gemaakt, hij maakte films om na te denken. Dat was zijn keuze, zoals het ook zijn keuze was om een absoluut onafhankelijke producent te zijn. Frans geeft ook nooit een oplossing in zijn films. Hij zegt niet hoe hij erover denkt, hij wil de kijker aanzetten tot nadenken. Geen enkele film gaat naar een catharsis. Want catharsis dat was voor ons, huilen, en dan: wat eten we vanavond, drinken we nog een glaasje?’ Over de beeldkwaliteit van de digitale transfers is Chagoll zondermeer opgetogen. ‘Alleen jammer aan deze wereld dat terwijl de hightech mijlen vooruit is, de mens mijlen achterophinkt.’

Erik Martens

‘Geen enkele film gaat naar een catharsis. Catharsis, dat betekende huilen, en dan: wat eten we vanavond, drinken we nog een glaasje?’