Voor zijn nieuwe film Lucifer vond hij een camera uit om cirkelvormige beelden te schieten, daarmee ging hij filmen in het Mexicaanse stadje waar de drugsoorlog begon. En hij heeft de maan opgegeten. Maar verder een heel gewone jongen, die Gust Van den Berghe. ‘Ik ben een heel traditionele filmmaker, hoor.’

Meestal staat bij een interview de koffie klaar, soms met een koekje toe. Niet zo bij Gust Van den Berghe, die ons ontvangt in het Brussels kantoor van productiehuis Minds Meet. Hij houdt het op een wortel en een geweer uit lang vervlogen tijden. De wortel intimideert het meest. Zoals Sigmund Freud aan zijn pijp lurkte alvorens een vraag te beantwoorden, zo knabbelt Van den Berghe aan zijn wortel.

En de wortel is sneller op dan de vragen, want er valt zoveel te vragen. Van den Berghe maakte van zijn afstudeerproject stiekem een langspeelfilm: En waar de sterre bleef stille staan, oftewel Little Baby Jesus of Flandr, ging in 2010 in wereldpremière tijdens de Quinzaine des Réalisateurs in Cannes. Acteurs met downsyndroom speelden het gelijknamige driekoningentoneelstuk van Felix Timmermans. De gestileerde zwart-witbeelden waren interpretaties van religieuze taferelen van oude Vlaamse meesters. Coup de théâtre: een jaar later al heeft Van den Berghe al een nieuwe film klaar, die opnieuw opvalt in Cannes. Al was het maar omdat Togo blauw ziet in Blue Bird, losjes gebaseerd op een verhaal van de Gentse symbolist en Nobelprijswinnaar Maurice Maeterlinck. Ook film nummer drie, het nieuwe Lucifer, vertrekt van een oude tekst en onderscheidt zich visueel van de grijze massa. Van den Berghe transponeerde ditmaal een 400 jaar oud treurspel van Joost van den Vondel over de engel Lucifer die op weg naar de hel het aards paradijs aandoet, naar een dorpje in Mexico. En het beeldkader is niet rechthoekig, maar cirkelvormig.

Samen met cameraman Hans Bruch Jr. en de Vrije Universiteit Brussel ontwikkelde je een nieuwe camera om die cirkelvormige beelden te kunnen maken. Ben je gefascineerd door technologie?

GUST VAN DEN BERGHE: Helemaal niet. Het beeld is heilig, niet de technologie. Ik heb geen enorme technische bagage, maar wel een filosofische. Ik stel alles in vraag voor ik aan een verhaal begin. Op zoek naar een nieuwe vorm heb ik voor Lucifer verschillende paden bewandeld. Heel vaak kwam ik bij cirkelvormen uit. De cirkel is een oerding. Alchemistische schrijvers en tekenaars verklaren met de cirkel heel veel zaken: de kosmos, god, wetenschap, gezondheid, muziek. Ik kreeg het idee toen ik in de krater van een vulkaan stond en naar boven keek. Ik zag een gesloten hemel en een rand waarop de mens eindeloos in het rond kan lopen. Het leek me de enige en ultieme manier om dit verhaal te vertellen.

We doen de ontwikkeling van de Tondoscope – zo heet de camera – uit de doeken op de website tondoscope.com, inclusief de referenties aan de schilderkunst. En waar de sterre bleef stille staan was een verticale film, Blue Bird een horizontale, Lucifer moest in de diepte gaan. Ik heb dezelfde reflex als de kunstenaars in de renaissance, die niet meer tweedimensionaal werkten maar de wereld in perspectief schilderden en zo bijdroegen tot een andere perceptie.

Je liet je inspireren door Timmermans, Maeterlinck en nu door Vondel. Wat hebben die oude teksten voor op de nieuwe?

VAN DEN BERGHE: Onze tijd is geobsedeerd door het nieuwe. Alles moet nieuw en uniek zijn. Maar dat is een complete illusie. We leven niet in het luchtledige, we leven in een traditie. We geven dingen door en we kennen oude verhalen nieuwe waarden toe. Ik zie mezelf als een heel traditionele filmmaker. Ik neem iets dat al lang bestaat maar nog altijd actueel is en probeer dat door te geven op een hedendaagse manier. Hopelijk leidt dat tot iets dat op zijn beurt doorgegeven wordt. Ik hoop dat men mij in de toekomst oubollig zal vinden.

Je drie films vormen samen een triptiek. Wat beeldt dat uit?

VAN DEN BERGHE: Mag ik het poëtisch uitdrukken? De triptiek gaat over ontwaken, het ontwaken van een bewustzijn, een geest. Op kleine schaal gaat het over de mens, op grote schaal over de mensheid. Het neerdalen van een geest in een lichaam, het volwassen worden, is tweeslachtig. Er verdwijnt ook iets mee. Een stukje onverklaarbaar mysterie wordt vervangen door concrete wetenschap.

Lucifer gaat over het verlies van het paradijs, En waar de sterre bleef stille staan over de drie wijzen die het Christuskind bezoeken. Hoe sta je tegenover geloof?

VAN DEN BERGHE:Lucifer is allesbehalve een pamflet over geloof. Ik probeer net het geloof naar de aarde te trekken en het stof eraf te blazen. Iedere mens heeft zijn natuur. Om geciviliseerd te zijn moeten we die natuur bevechten. Maar we mogen die natuur niet helemaal vergeten of verliezen. Of je nu gelooft of niet, geloof is een onderdeel van onze natuur. Het is een reflex en een noodzaak.

Dat verklaart nog niet waarom je bij die Bijbelse verhalen uitkomt?

VAN DEN BERGHE: Ik had als kind een enorme hang naar diepere dingen. Hoewel ik die Bijbelse verhalen niet van huis uit meegekregen heb, vind ik de Bijbel een fantastisch boek.Het herinterpreteren van de Bijbel is heel belangrijk. Anders krijg je situaties zoals vandaag. De Koran zou ook op grotere schaal geherinterpreteerd mogen worden. Die teksten moeten met de tijd mee evolueren. Ze zijn ook zo geschreven, over honderden jaren tijd. Het mooie aan een tekst is net dat hij kan veranderen. Een boek dat me enorm beïnvloed heeft, is Mijn kleine evangelie van Tolstoj. Hij blaast het stof van de vier evangeliën en beschrijft de kern ervan opnieuw.

Als ik voor een oud schilderij sta, herken ik soms ineens een stuk van mijn eigen natuur. Dan zie ik dat het geloof niet uitgedragen wordt door goden maar door mensen. Dat fascineert me. Een schilderij van Van Eyck heeft een ongelo- felijk diepe sacrale dimensie door de manier waarop hij de mensen afbeeldt of door de manier waarop hij stoffen schildert. Zelfs via de plooi in een kleed probeert hij de betekenis van het leven weer te geven. Voor mij is dat het grootste mysterie.

Gust Van den Berghe is meer mysticus dan estheet?

VAN DEN BERGHE: Mensen die een film van mij niet goed vinden, zeggen vaak dat ze er niets van gesnapt hebben, maar dat ze hem wel mooi vinden. Dat vind ik een belediging.Schoonheid is het minst interessant. Schoonheid is af, eindig. Ik waardeer esthetiek wel, maar ze is niet meer dan een deur naar iets anders.

Je moet mijn triptiek niet in volgorde bekijken. Je hoeft de film zelfs niet volledig te zien. Stap binnen na het begin en vertrek voor het einde en je zou de kern nog moeten meehebben. De kern moet in het DNA van de film zitten.

Zoek jij mystieke ervaringen op?

VAN DEN BERGHE: Ik ben daar niet naar op zoek, want dat gaat toch niet. Hoogstens kun je jezelf daarop afstemmen zoals een muzikant die zijn instrument stemt. Maar de mystieke ervaring laat zich, net als geluk, niet orkestreren. Een tijd geleden stond ik midden in de nacht in een veld in Italië te pissen toen ik plots het gevoel had dat de maan op me af kwam en in mijn mond stapte. ‘Moet je horen wat ik nu meegemaakt heb’, zei ik mijn vriendin toen ik de boerderij waar we verbleven weer binnenstapte. ‘Ik heb al pissend de maan verslonden.’ Het was een heel bruegeliaans beeld. Hij schilderde ooit een man die tegen de maan pist. Ik ben een heel gelukkig mens. Mijn films zijn een reactie op de momenten dat ik gelukkig ben. Ik wil dat geluk delen, maar dat gaat niet zomaar. Dus zoek ik naar een compleet andere vorm voor dat geluk.

Vier jaar geleden bekende je in dit blad dat je bang bent van camera’s en fototoestellen. Is dat nog altijd zo?

VAN DEN BERGHE: Ik neem nooit foto’s. je moet me al een toestel in de hand duwen en echt aandringen. Mijn lief vindt het vervelend dat we bijna nooit samen op de foto staan. Zij neemt wel foto’s van mij, maar dan staat zij er niet op. Ik maak nooit foto’s van haar. Ach, belangrijk is niet de foto maar dat we een fantastisch moment beleven. Daar heb ik genoeg aan. Ik hoef geen blijvende herinneringen. Door een camera boven te halen, kun je het moment verknallen. Het is en blijft gewelddadig om een camera op iemand te richten. Ik kan dat niet zomaar doen. Als ik het doe, dan heeft iedereen het geweten. Dan laat ik hele dorpen verplaatsen en weet iedereen dat er gefilmd wordt.

Voor Blue Bird trok je destijds naar Koutammakou in Togo. De opnames liepen er niet van een leien dakje. Had je deze keer, in het Mexicaanse Angahuan, meer geluk?

VAN DEN BERGHE: Angahuan is niet de veiligste plek die je je kunt voorstellen. De Mexicaanse drugsoorlog is daar begonnen. We wisten dat we in het oog gehouden werden door de narco’s. Twee weken na de opnames lagen er een stuk of vier hoofden zonder lichaam op het kerkhof. Ik denk dat we een goede engelbewaarder hadden. We liepen twee maanden in de kijker, speelden open kaart en werden getolereerd. Zolang wij er waren, leek de streek veilig en konden zij dus ongestoord zaken doen. Toen we te veel in de weg begonnen te lopen – nachtopnames, laat opblijven – kregen we wel signalen dat we moesten oprotten. Af en toe zijn we van locatie veranderd omdat het te beangstigend werd.

Is het toeval dat je voor de tweede keer al filmend in een gevaarlijke situatie terecht bent gekomen?

VAN DEN BERGHE: Toeval? Nee, ik heb het gevaar opgezocht. Daar ben ik realistisch in. Ik heb twee keer gefilmd op een plek waar leven en dood dicht bij elkaar liggen, een plek waar de mensen nog op elk uur van de dag naar vuur ruiken.

In Afrika kon ik het gevaar de baas. Mexico was van een ander kaliber. Voor buitenlandse journalisten zijn ze soms heel hard. Wij hebben toevallig een rustige periode meegemaakt. Net na ons is het geweld weer geëscaleerd tot een burgeroorlog. Dat onze film niets met die deprimerende realiteit te maken heeft, werd zeer gewaardeerd door de Mexicanen met wie we samenwerkten. Ze vonden het zeer fijn om aan iets te bouwen dat volledig buiten drugs en geweld valt.

In Lucifer verschijnt Emmanuel voor God, die hem vraagt naar zijn drie grootste zonden. Wat zijn jouw grootste zonden tot nog toe?

VAN DEN BERGHE: Emmanuel is mijn Schrobberbeeck (een van de drie armoedzaaiers uit En waar de sterre bleef stille staan, nvdr.), een figuur in wie ik mezelf herken, iemand uit een andere tijd, een fossiel. Ik zou beter eens nadenken over mijn drie grootste zonden. Als ik vroeg of laat voor God verschijn, kan ik maar beter een goed antwoord klaar hebben. Welke zonden zijn er zoal? Luiheid? Ik vind mezelf lui. Wat nog? Vraatzucht? Op hebberigheid is iedereen te betrappen, ik dus ook. Wat heb je nog, overspel? Voorlopig niet. Ik ben ook heel ambitieus, maar is dat een zonde? Het probleem is dat iedere zonde ook op zekere kwaliteiten wijst.

Over ambities gesproken: je wilt groeien, maar is dat niet erg moeilijk als je eerste twee films al meteen voor Cannes geselecteerd zijn? Lucifer werd niet geselecteerd, en dat wordt al snel gepercipieerd als achteruitgang.

VAN DEN BERGHE: Daar lig ik niet wakker van. Ik geef alles wat ik in mijn mars heb en hoop op het beste, maar ik blijf heel nuchter en realistisch in wat er achteraf met mijn film gebeurt. Dat geldt voor festivalselecties, dat geldt voor hoeveel volk ernaar gaat kijken. Het belangrijkste is dat ik iets maak dat ik zo oprecht mogelijk meen en dat ik daarvoor blijf vechten. Ten tweede is het mijn wens om de tand des tijds te doorstaan. Dat is heel pretentieus maar als je die ambitie niet hebt, moet je er niet aan beginnen. Iets maken dat een paar stormen overleeft, dat is het enige wat een kunstenaar voor ogen heeft.

En lukt dat?

VAN DEN BERGHE: Je kunt En waar de sterre bleef stille staan oubollig vinden, maar die film wordt iedere kerst door verschillende – kleine – instellingen opgevraagd. Er wordt nog naar gekeken. Er wordt nog over nagedacht. Dat is het geheim van een goede film. Het raadsel houdt het kunstwerk in stand.

Ben je tevreden met je publiek?

VAN DEN BERGHE: Ik denk daar niet over na. Elk publiek is anders. Soms word je uitgejouwd. Soms is het kot te klein. Het is heel extreem. Maar dat vind ik fantastisch.

Zonder mijn voeten aan het publiek te vegen: het enige wat ik kan doen, is de eerste stap zetten en zo eerlijk mogelijk mijn verhaal vertellen. Vervolgens is elke reactie interessant, ook die van mensen die boos zijn. Het laatste wat je mag doen, is je publiek onderschatten. Ik neem ze allemaal serieus: kinderen, volwassenen, mensen met een handicap, ouderen. Waar ik van gruw, is trucage en manipulatie om de kijker de zaal in te lokken. Ik word heel neerslachtig van werk dat afstompend is ‘omdat de mensen anders toch niet meekunnen’. Dat is het einde van een vorm van beschaving.

Jan Verheyen bijvoorbeeld heeft het niet begrepen op ‘met belastinggeld gesubsidieerde hobbyprojecten waar enkel een paardenkop op af komt’.

VAN DEN BERGHE: Ik vind dat een eigenaardig debat en ik zal me daar nooit in mengen. Ik heb andere zorgen aan mijn hoofd. Ik ben met mijn spiegels bezig en andere belangrijke zaken.

Het ene publiek verkiest dit, het andere dat. Ik ga niet zeggen dat je alleen artistieke films moet maken. Dat is al even enggeestig. Iedereen moet maken wat hij kan, zo goed als hij kan. Goede komedies en goede actiefilms hebben hun plaats, alternatieve films hebben hun plaats. Die diversiteit is de kracht van de moderne samenleving.

Heb je soms het gevoel dat je je moet verdedigen?

VAN DEN BERGHE: Ja, maar dat mag en wil ik niet doen. Je begint aan een film die Lucifer heet en je hebt het meteen al aan je rekker. Pretentieus! Oubollig! Katholiek! In Mexico kwam daar ‘Satanistisch!’ bij. Overal in de wereld heeft men wel een reden om je aan te vallen. In Spanje liep de zaal leeg. In Tallinn, nota bene de plek op aarde waar men het minst religieus is, wint Lucifer de Grote Prijs. Eigenaardig. Interessant. Maar ik mag daar niet op reageren.

LUCIFER

Vanaf 18/2 in de

DOOR NIELS RUËLL – FOTO’S CARMEN DE VOS

Gust Van den Berghe ‘ONZE TIJD IS GEOBSEDEERD DOOR HET NIEUWE, MAAR DAT IS EEN COMPLETE ILLUSIE. IK HOOP ALVAST DAT MEN MIJ LATER OUBOLLIG ZAL VINDEN.’

Gust Van den Berghe ‘ANGAHUAN IN MEXICO IS BEPAALD NIET DE VEILIGSTE PLEK. TWEE WEKEN NA DE OPNAMES LAG ER EEN VIERTAL HOOFDEN ZONDER LICHAAM OP HET KERKHOF.’