Tien jaar na zijn dood krijgt de Italiaanse grootmeester Federico Fellini in Cannes een retrospectieve met een reeks gerestaureerde klassiekers. Wij stelden een Fellini-lexicon samen.

A

Amarcord (1973) De titel van Fellini’s oscarwinnende mijmerfilm is gelicht uit het dialect van de regio Emilio-Romagnala en betekent gewoon: ‘ik herinner me’. Alex in Wonderland (1970) Maffe hippieversie van Alice door Paul Mazursky, waarin Fellini zichzelf mocht spelen en Donald Sutherland de hoofdrol vertolkte. Acteurs ‘Poppen, marionetten’, noemde de maestro ze.

B

Buñuel, Luis De Spaanse surrealist was, naast Ingmar Bergman, een van Fellini’s filmidolen. Omgekeerd was de liefde niet zo sterk, want Buñuel vond Fellini’s cinema ’technisch gegoochel’.

C

Clowns, I (1970) Televisiefilm. Het circus was Fellini zeer dierbaar, en het tragikomische van een clown was het kostbaarste talent dat een acteur/actrice kon bezitten. Cinecittá De Italiaanse studio was Fellini’s ’thuis’ van vertrouwen, maar hij moest hem met lede ogen ten onder zien gaan. CannesLa Dolce Vita (1960) won de Gouden Palm, Intervista (1987) won in 1987 Cannes’ 40e verjaardagsprijs.

D

Donna Vrouw. Volgens Fellini een onbekende planeet, een wonder, superieur aan de man die haar met zijn intellectuele overwicht tevergeefs zoekt te domineren. Donne, La Cittá delle (1980) Bizarre, freudiaanse fantasie die – ook met Mastroianni – lijkt voort te borduren op de harem- sequens uit Otto e mezzo (1963). Droom Onontbeerlijk in het oeuvre van een geboren fantast.

E

Ekberg, Anita Rondborstige blonde vamp die zich onsterfelijk maakte met de woorden: ‘Het was ik die Fellini beroemd maakte, niet omgekeerd. Op een billboard in New York, waarop de fonteinscène van La Dolce Vita was gereproduceerd, stond mijn naam in het midden in gigantische letters, Fellini’s onderaan in het piepklein.’ Ook te zien in Boccaccio ’70, in Fellini’s episode Le Tentazioni del Dottor Antonio.

F

Fare un film De titel van een boek dat Fellini schreef over Cinema Fellini. Fellinesk Adjectief dat zoals ‘kafkaiaans’ een eigen leven is gaan leiden: barok, extravagant, verbeeldingrijk.

G

Giuletta Masina Fellini’s muze en grootste invloed, sinds 1943 ook zijn vrouw. Trad op als Melina Amour in Luci del varietá (1950), als Cabiria in Lo sceicco bianco (1952) en Le notti di Cabiria (1957), als Gelsomina in La Strada (1954), als Giuletta in Giuletta degli spiriti (1965). Ginger e Fred (1985) De nostalgische hommage aan Fred Astaire en Ginger Rogers bracht Marcello en Giuletta nog eens samen, for old times’ sake.

H

Hoer ‘Cinema is een oude hoer, zoals circus en variété, die heel wat soorten genot in pacht heeft’, zei Fellini. ‘Trouwens, oude vlooien kun je geen nieuwe honden verkopen.’ De hoer is verder een archetype in Fellini’s oeuvre, en Anouk Aimées Maddalena in La Dolce Vita bundelt hoer én madonna.

I

Intervista Fellini haatte interviews, maar was niet te beroerd er te geven. Intervista is een zelfportret waarin de cineast, achtervolgd door een Japanse tv-crew, een toer maakt door Cinecittá en in Ekbergs villa het verleden laat herrijzen. Intellectualisme ‘Een niet-intellectueel’, zo omschreef Fellini zichzelf. En in Intervista heet het: ‘Mijn films zijn er om te bekijken, niet om te begrijpen.’

J

Joker De figuur van paljas, nar, grappenmaker, clown en joker was Fellini meer dan genegen. In La Strada speelt Richard Basehart bijvoorbeeld de rol van ‘il matto’ of ‘de dwaas’.

K

Kurosawa, Akira De regisseur als tiran, dat was het beeld dat de jonge Fellini overhield aan een dagje Cinecittá. Die figuur wou hij vatten in Intervista en vond hij wellicht ook terug in idool Kurosawa, evenals in Stanley Kubrick. Kostuums Fellini ontwierp ze zelf in spectaculaire tekeningen, en voor hem waren ze zoals dromen: symbolische communicatie. Kerk Wie herinnert zich niet het modedefilé der kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders in Roma (1972)?

L

LSD Fellini tot acteur Terence Stamp op de set van Toby Dammit: ‘Ter-en-chino, imagine you go to big party. Whiskey, hashish, cocaine, sex. But really it’s not a party, it’s like whor-gy! All night! And in the morning somebody put big tab of LSD in your mouth. Now you’re here.’

M

Mastroianni,Marcello ‘Waarom werk ik altijd met jou?’, vraagt de maestro in Pettigrews Federico Fellini: je suis un grand menteur. Mastroianni was Fellini’s alter ego, vooral in La Dolce Vita en Otto e mezzo. De acteur keerde in de jaren tachtig terug in La Cittá delle Donne en Ginger e Fred.

N

Narcisme Fellini’s werk was als een spiegel waarin hij zichzelf kon bewonderen. ‘Zelfs als ik een film over een tongfilet zou maken, zou het nog over mezelf gaan’, zei hij. Neorealisme Hoewel als scenarist-filmmaker geboren en getogen in de Italiaanse stroming, zette Fellini zich snel af tegen haar sobere filmtaal en sociaal-politieke project.

O

Otto e mezzo Of 81/2. De titel verwijst naar het aantal films dat Fellini tot op dat ogenblik had geregisseerd: zes langspelers en drie korte films. Dit was nummer acht en een half. Oscars Fellini kreeg vijf oscars, voor La Strada, Lenotti di Cabiria, 8 1/2, Amarcord en in 1993 voor zijn hele oeuvre. Opera Fellini’s werk vertoont verwantschap met de opera, en hijzelf werd door Oriana Fallaci ooit vergeleken met Verdi (ofschoon de maestro geen sikkepit van opera afwist). Verdi’s La Forza del destino beheerst in elk geval E la nave va (1983). De Vlaamse Opera plant in het seizoen 2003-2004 drie opera’s op basis van Fellini’s werk: Satyricon, Prova d’Orchestra en La Strada (met libretto van Eric De Kuyper).

P

Paparazzo Een term die vandaag gemeengoed is, maar door Fellini werd verzonnen als naam voor de opdringerige reporter en vriend van Marcello Rubini in La Dolce Vita. Pasolini, Pier Paolo schreef dialogen voor Le notti di Cabiria en La Dolce Vita, maar kon niet echt op Fellini’s bewondering rekenen.

Q

Quinn, Anthony De acteur van Iers-Mexicaanse afkomst was geknipt voor de rol van vuurvretende circusgeweldenaar in La Strada, een natuurkracht die het zachtmoedige meisje Gelsomina (Masina) op sleeptouw neemt.

R

Rota,Nino Wie Fellini zegt, zegt Rota: de trouwe componist die met hem 27 jaar doorliep en wel 16 keer voor hem muziek schreef. Rimini Dorp in Emilio-Romagnala, waar hij op 20 januari 1920 werd geboren. Roma De stad. De film. Hij stierf er op 31 oktober 1993.

S

Sceicco bianco, Lo (1952) Fellini’s eigenlijke debuutfilm. Scenario’s Fellini verdiende zijn sporen als scenarist, en tekende voor enkele hoogtepunten uit het neorealisme: Rossellini’s Roma città aperta (1946) en Paisà (1946), Germi’s Il cammino della speranza (1950) of Lattuada’s Il mulino del Po (1948). Satyricon, Fellini- (1969) De Oudheid in Panavision door de ogen van een trippende mei- 68’er, vrij naar Petronius. Sutherland, Donald Was Giacomo Casanova in Fellini’s Il Casanova (1976), voor de acteur een ervaring als ‘hell on earth.’

T

Tekeningen Cartoons, droedels, karikaturen, noem maar op. Fellini tekende zoals een mens gebaren maakt, vulde pagina’s met scabreuze schetsen van volumineuze vrouwen en ander fraais.

U

Uccello Italiaans voor ‘vogel’. Fellini zag zijn eigen ‘vogel’ erg graag, getuige daarvan de reuzenpenis waarmee hij zichzelf in zijn tekeningen begunstigt en waarmee hij converseert.

V

Variété Music-hall, vaudeville, circus, spektakel: het was Fellini’s wereldje wel. Zijn eerste baantje in showbusiness was gag writer voor vaudevilles, en Luci del varietá is Fellini’s eerste wapenfeit als regisseur (zij het dan als coregisseur met Lattuada). Voce della luna, La (1990) Fellini’s laatste film. Roberto Benigni in de hoofdrol was genoeg reden voor het einde.

W

Woody Allen, inderdaad. De enige regisseur die Fellini in narcisme overtreft. Bracht in Stardust Memories (1980) hulde aan zijn Italiaanse voorbeeld.

X

X-rated Fellini’s films waren seksueel vrijmoedig. Voor censuur had hij geen goed woord over, tenzij dit: ‘Censuur is reclame betaald door de overheid.’

Y

Yankeeisme De bewondering ‘voor een land, een volk, filmpersoonlijkheden, voor een nonchalante manier van doen, zonder retoriek’, die Fellini en zijn in de jaren twintig geboren generatie voor de VS voelden. Op Italiaanse films over oorlog en Rome na, en tussen de fascistische propaganda door, waren er toen overigens enkel Amerikaanse films te zien.

Z

Zampano De naam van Anthony Quinns personage in La Strada. Zwendel(aar) Il bidone of De Zwendel(aars) (1955) is een somber portret van marginale oplichters, én een van de favoriete films van de broers Coen. Fellini’s kunst had zeker iets van een zwendel, wat Woody Allen sterk moet hebben aangesproken.

Door Jo Smets