Woensdag 18/5, 20.35 – Acht

‘Zelfs in de kleinste Russische dorpen wantrouwen mensen nu westerlingen.’

In de achtdelige documentairereeks Grensland, die eerder al te zien was bij de VPRO, kijkt de Nederlandse schrijver Jelle Brandt Corstius naar Rusland en zijn buurlanden na de annexatie van de Krim. ‘Voorheen heb ik Russen altijd als zeer openhartig ervaren. Dat was volledig weg.’

Geen land ter wereld waar de winters zo mythisch zijn als Rusland. Ze zijn de hoeksteen van volksverhalen, een onuitwisbaar deel van de nationale identiteit en een brandversneller voor de handel in alcoholhoudende dranken. Maar bovenal zijn ze uiterst streng, van het soort waar zowat elke Europese reiziger op afknapt. Voor de Nederlandse schrijver en documentairemaker Jelle Brandt Corstius is de winter het enige jaargetijde waarin het land tot zijn recht komt. ‘Om de een of andere reden is Rusland gewoon Russischer in de winter. Russen genieten enorm van hun koude winters. Bovendien bedekt al die sneeuw een hoop lelijkheid en ellende.’

Brandt Corstius is een van Nederlands meest vooraanstaande reportagemakers. Van 2005 tot 2010 werkte hij als Moskoucorrespondent voor Trouw en De Standaard. Sinds 2009 maakt hij documentaires voor de Nederlandse publieke omroep VPRO. Hij doorkruiste het eindeloze land voor series als Van Moskou tot Magadan (2009), Van Moskou tot Moermansk (2010) en De bergen achter Sotsji (2015). In het achtdelige Grensland snuift Brandt Corstius de sfeer in Rusland en zijn buurlanden op na de annexatie van de Krim in januari 2014. Ver van de grote geopolitieke analyses brengt hij het verhaal van de gewone mensen, die de gevolgen van de politieke ontwikkelingen hoofdschuddend ondergaan.

JELLE BRANDT CORSTIUS: Die annexatie is een ontzettend belangrijke gebeurtenis. Het is de eerste keer sinds de Tweede Wereldoorlog dat een Europees land een ander land is binnengevallen. Het heeft mijn denken over Rusland helemaal veranderd. Tot op dat moment vond ik al die internationale kritiek op Vladimir Poetin overtrokken. Ik vind dat de Russen zelf moeten kiezen welke leider ze willen. Als ze per se een president willen die het land leegrooft, de wegen niet repareert en er een potje van maakt, moeten ze dat zelf weten. Maar nu is Rusland buiten zijn grenzen getreden, en dat heeft ook gevolgen voor onze veiligheid.

Heb je de indruk dat er in Rusland iets fundamenteels veranderd is sinds de annexatie?

BRANDT CORSTIUS: Ik herkende het land niet meer! Het was extreem moeilijk om mensen voor de camera te krijgen. Ik heb Russen voorheen altijd als zeer openhartig ervaren, maar dat is echt verdwenen. Westerlingen zijn vandaag per definitie spionnen. Zelfs in de kleinste dorpen waren mensen wantrouwig. Verschillende Russische vrienden van me hebben me ontvriend op Facebook omdat ik geen Rus ben. Dat maakt me verdrietig, want ik hou echt van Rusland.

In de afleveringen die zich in Rusland afspelen, valt het op dat veel Russen die nieuwe koers volmondig goedkeuren. Zelfs hoogopgeleide westers gezinde Russen zijn vol lof over de nieuwe koers van het land.

BRANDT CORSTIUS: Russen kijken met een fundamenteel andere mindset naar hun geschiedenis. Toen ik jaren geleden met mijn toenmalige vriendin naar de film Good Bye Lenin! (2003) ging kijken, had ze achteraf medelijden met de Oost-Duitsers. Ze moeten zich zo rot gevoeld hebben toen de Berlijnse Muur viel, vond ze. Terwijl ik bij de val van de Muur vooral denk aan Oost-Duitsers die een feestje bouwden omdat ze weer vrij konden reizen. Rusland heeft zich nooit onafhankelijk verklaard. Het is het overschot van de Sovjet-Unie. Veel Russen zijn nostalgisch naar de tijd dat Rusland nog een wereldrijk was.

Je hebt in Oost-Oekraïne zowel de Oekraïense als de Russische kant van het front bezocht. Hoe groot waren de verschillen?

BRANDT CORSTIUS: Als je met de mensen praat, vallen vooral de gelijkenissen op. Aan beide kanten zijn mensen vooral gefrustreerd door de corruptie. Vooral in Oekraïne is de frustratie enorm, nu ook de nieuwe regering door en door corrupt lijkt. Het lijkt wel alsof het onmogelijk is om een leider te verkiezen die het land eens níét leegrooft. Ik zou graag eens een documentairereeks over corruptie maken. Jammer dat het zo moeilijk in beeld te brengen is.

Wat kan het Westen leren van Rusland?

BRANDT CORSTIUS: We kunnen heel wat leren van hun overlevingsinstincten. Russen zijn altijd op het ergste voorbereid. Rusland is het enige land ter wereld dat een ministerie van Noodsituaties heeft. Daar heeft het alle redenen toe, want het gaat dan ook zeer vaak mis. Zowat elke Rus is in de Roebelcrisis van 1998 ongeveer al zijn spaargeld kwijtgeraakt. Dat is iets wat wij ons nauwelijks kunnen voorstellen. Leven in Rusland is alsof je lijdend voorwerp bent in je eigen leven, alsof je in een film zit waarin alles je overkomt. Ergens vind ik dat enorm aantrekkelijk. In Europa is alles vanzelfsprekend, maar niets mogelijk. In Rusland is niets vanzelfsprekend, maar alles mogelijk.

JEROEN ZUALLAERT