Vijf jaar na de gebeurtenissen is de eerste film over 9/11 een feit. De maker is géén Amerikaan maar een Brit, guerrillafilmer Paul Greengrass. Met ‘United 93’, een bloedstollende reconstructie van de gebeurtenissen aan boord van het vierde gekaapte vliegtuig, levert hij zo niet dé film van het jaar, dan toch zeker de meest aangrijpende.

United 93 is de langverwachte eerste film over 9/11. Hij gaat over de Boeing 757 van United Airlines die op 11 september 2001 neerstortte in Pennsylvania nadat de veertig passagiers de vier kapers van het toestel hadden overmeesterd. Niemand overleefde de crash en voor de verfilming vroeg de Britse regisseur Paul Greengrass dan ook eerst de toestemming van de nabestaanden. Het resultaat is een aangrijpende, ultra-realistische en razend spannende reconstructie in real time (de vlucht duurde 91 minuten en de film dus ook) waarin geen spatje sensatiezucht te bespeuren valt.

Greengrass (50) is niet aan zijn proefstuk toe. De voormalige BBC-onderzoeksjournalist maakte eerder al het docudrama Bloody Sunday (2002), over de rellen in het Noord-Ierse Derry, en produceerde ook Omagh (2004), een film over de bloedige IRA-aanslag uit 1998 waarbij 29 mensen om het leven kwamen. En zelfs de enige blockbuster op zijn palmares – de spionagethriller The Bourne Supremacy (2004) – baadde in een sfeer van grimmig realisme en politieke paranoia. ‘Ik heb niks tegen cinema die puur als entertainment is bedoeld’, legt Greengrass uit. ‘Maar de échte wereld zit vol fascinerende en ontroerende verhalen, dus waarom zou ik fictieve moeten verzinnen?’

Om United 93 zo realistisch mogelijk te maken, doorploegde Greengrass maandenlang de archieven, ging hij uitgebreid praten met de getroffen families en vlooide hij alle rapporten van de 9/11-commissie uit. Bovendien castte hij uitsluitend niet-professionele en onbekende acteurs, die hij opdeelde in verschillende groepen (kapers, passagiers en vluchtleiders) die strikt van elkaar gescheiden bleven, behalve dan tijdens de opnames zelf natuurlijk. Die opnames bestonden dan weer uit ononderbroken en door handheld videocamera’s geregistreerde takes van soms wel veertig minuten; kwestie van de wanhoop, woede, chaos en uiteindelijke raid op de cockpit zo spontaan en intuïtief mogelijk te laten verlopen.

Wat er écht gebeurde tijdens vlucht 93 – het vierde vliegtuig dat op 11 september door Al Qaeda-leden werd gekaapt en dat, naargelang van de bron, op het Witte Huis of het Capitool had moeten neerstorten: dat nemen de passagiers natuurlijk mee in hun graf, maar United 93 biedt een geloofwaardige interpretatie. Zowel het Amerikaanse bioscooppubliek als de nabestaanden reageerden dan ook positief, hoewel de trailer – waarin de echte beelden van de smeulende Twin Towers te zien waren – aanvankelijk voor flink wat ophef had gezorgd.

‘Ach, de mensen waren gewoon ongerust’, sust Greengrass. ‘Men vroeg zich af of het niet te vroeg was om al een film te maken over 9/11. Maar de positieve reacties en het succes van de film spreken voor zich. Trauma’s verwerk je niet door erover te zwijgen. Je verwerkt ze door ze te ontleden en hun impact onder ogen te zien. En da’s precies wat we met deze film wilden doen: het DNA van 9/11 in kaart brengen door te focussen op die ene vlucht, die 91 minuten en die veertig tragedies.’

Hoe wist je dat het publiek er rijp voor was?

Paul Greengrass: Dat wist ik niet. Af en toe geef ik een filmles en daarin adviseer ik mijn studenten altijd hetzelfde: maak gewoon de films die je zelf wil zien; niet die die het publiek van je verlangt. Ik ben altijd voorstander geweest van subjectieve en politiek geladen cinema. Mijn favoriete films – zoals La Battaglia di Algeria, Potemkin of The Parallax View – zijn ook politiek geladen en lokten destijds ook controverse uit, maar zo hoort het. In het dagelijks leven ga je toch ook geen gesprek aan met iemand die je voortdurend naar de mond praat? Een constructief gesprek omhelst een dialoog en dus een afwijkende mening en een kritische ingesteldheid.

Wat schonk je het vertrouwen om dit project aan te durven?

Greengrass: Ik heb zwaar getwijfeld toen men mij voor deze film vroeg, maar een stemmetje vanbinnen bleef aandringen. De aanslagen in Londen vorig jaar hebben me over de streep getrokken. Toen besefte ik dat ik deze film moést maken, omdat ik het fenomeen terreur wilde begrijpen en mijn angst bezweren.

‘United 93’ verliest zich op geen enkel moment in sentiment, propaganda of muzikale manipulatie. Dan belooft ‘World Trade Center’ van Oliver Stone, dat in september uitkomt, toch heel wat hollywoodiaanser te worden.

Greengrass: Ik kan niet oordelen over een film die ik niet heb gezien. Elke regisseur heeft zijn eigen stijl en die wordt gevormd door het leven dat je hebt geleid. Ik heb vijftien jaar de wereld rond gereisd en documentaires gemaakt over conflictzones als Zuid-Afrika en het Midden-Oosten. Automatisch vloeit daar een no-nonsensestijl en een instinctief aanvoelen van sociale en politieke waarheden uit voort. Toen ik films begon te maken, zat die documentaire stijl me in het bloed. Ik hou ervan alles zo spontaan mogelijk te filmen, een soort onzichtbare mise-en-scène te bedenken die je de illusie geeft dat je de realiteit ziet. Maar dat is het natuurlijk niet. Het is cinema en dus compleet in scène gezet. Alleen moet je bij zo’n delicaat onderwerp als 9/11 zo weinig mogelijk filmtrucs gebruiken om exploitatie te vermijden.

Na de première kreeg je een minutenlange staande ovatie. Kippenvel?

Greengrass: Jazeker. Ik was bloednerveus, te meer omdat het in New York was en alle betrokken families in de zaal zaten. Ik heb niet eens de hele voorstelling uitgezeten, en ben pas het laatste kwartier teruggekeerd, toen de sfeer enorm gespannen was en hier en daar mensen begonnen te huilen en te schreeuwen. Maar toen het applaus losbarstte en het publiek me dus zijn goedkeuring schonk, wist ik dat ik in mijn opzet geslaagd was.

Waarom koos je precies voor vlucht 93, het vierde en laatste vliegtuig dat door Al Qaeda werd gekaapt?

Greengrass: Omdat het me destijds ook al intrigeerde, meer nog dan de vliegtuigen die op de Twin Towers of het Pentagon invlogen. Er waren geen beelden van, de vlucht heeft zijn doelwit nooit bereikt en algauw werd duidelijk dat de passagiers wisten wat er gebeurde, aangezien ze naar huis hadden gebeld en geprobeerd hun kapers te overmeesteren. Dat riep allerlei vragen en beelden in me op. Ik ben artikels beginnen verzamelen over vlucht 93 en toen ik de prachtige Springsteen-song Nothing Man hoorde – die vermoedelijk over één van die passagiers gaat – werd mijn nieuwsgierigheid alleen maar groter. Bovendien schuilt in vlucht 93 ook een metafoor voor onze samenleving: een vliegtuig zoeft kilometers boven de aarde – toch een symbool van ons grote intellect en vergevorderde beschaving – en aan boord breekt plots een gewelddadige clash uit: we zijn nog steeds primitieven. Deze film zegt ook iets over de menselijke conditie. En dan is er nog de bijkomende tragiek. United 93 vertrok met drie kwartier vertraging en toen de kapers de cockpit binnenstormden, was 9/11 bij wijze van spreken alweer voorbij. De passagiers werden als eersten met de post-9/11-wereld geconfronteerd, de wereld waar we nu met zijn allen in leven. Hun reactie is een blauwdruk voor de onze.

Heb je al met de nabestaanden over de film gesproken?

Greengrass: Niet alleen met die van 9/11, maar ook met slachtoffers van de bomaanslagen in Londen. Hun reactie was telkens dezelfde: ze vroegen me niet of het niet te vroeg was, maar waarom het zo lang moest duren. Als je de diepere waarheden van politiek geweld wil begrijpen, moet je met de slachtoffers praten, iets wat ik ook heb gedaan ter voorbereiding van Bloody Sunday en Omagh. Telkens stuit je op het omgekeerde van wat je zou verwachten. Die mensen zijn niet verbitterd of uit op revanche. Ze zijn wel kwaad en bedroefd en vallen elkaar na zo’n traumatische gebeurtenis in de armen, hoe sterk hun achtergrond of politieke overtuiging ook mag verschillen. Het enige wat ze willen, is gehoord worden. Niet in een nieuwsitem van twee minuten of een krantenartikel van tien regels, maar in een grondig debat waarbij écht iedereen betrokken wordt. Kijk naar de Noord-Ierse kwestie. Decennia lang wilden unionisten en het IRA enkel hun grote gelijk halen. Niemand was geïnteresseerd in het ware hoe en waarom, tot beide partijen schoon genoeg hadden van het geweld en samen streefden naar een catharsis. Met 9/11 zitten we in dezelfde situatie.

Wat moet er dan gebeuren?

Greengrass: Ik ben geen politicus.

Dat is te gemakkelijk.

Greengrass: Er moet in elk geval méér gepraat worden, al was het maar omdat we sindsdien in een klimaat van angst leven. Niemand stapt nog een vliegtuig op zonder die beelden van de brandende Twin Towers door zijn hoofd te zien spoken. Zolang er geen gefundeerd debat komt, zal die angst de politiek blijven sturen, wat alleen maar tot nog meer destructie zal leiden, vrees ik.

Helpt ‘United 93’ dat angstklimaat niet voeden? Volgens waarnemers is er vandaag niet meer terrorisme dan in de jaren 70, maar de media, dus ook film, creëren het idee dat dat wél zo is. Dat is ook de these van Adam Curtis, die in zijn film ‘The Power of Nightmares’ stelt dat de dreiging van Al Qaeda wordt overdreven en misbruikt door de regering-Bush.

Greengrass: Adam is een goede vriend van me en ik vind dat hij een fantastische documentaire heeft gemaakt, maar ik ben het niet met hem eens. Zijn stelling dat Al Qaeda het product is van onze nachtmerries, is slechts ten dele waar. Natuurlijk is het geen leger dat overal om het hoekje loert en natuurlijk hebben de neocons die mythe mee helpen creëren. Maar je kunt niet om de feiten heen. 9/11, Madrid, Londen, Bali… Vergeet niet dat zijn documentaire werd gemaakt vóór de aanslagen in Londen. Toen heeft zijn theorie veel impact verloren. Er is gewoon een fundamenteel terreurprobleem en in de moslimwereld heerst een diepgewortelde woede en frustratie waaruit veel geweld voortvloeit. Dat neemt niet weg dat ik dolblij ben met Adams film, net zoals ik blij ben met Fahrenheit 9/11, Good Night and Good Luck, Syriana, Jarhead of Munich. Het lijkt erop dat cinema eindelijk weer commentaar durft te leveren op politieke kwesties.

Welke scènes uit ‘United 93’ zijn op feiten gebaseerd, en waar heb je gespeculeerd?

Greengrass: Het speculeren begint pas wanneer de kapers toeslaan. We hadden de transcripts van de telefoongesprekken van de passagiers, we hadden hun cv, we hadden de analyses van de 9/11-commissie en we hadden de getuigenissen van de vluchtleiders. Op basis van die feiten hebben we alle scenario’s overlopen van wat er zich mogelijk aan boord heeft afgespeeld, om er vervolgens de meest aannemelijke uit te pikken. Uit de telefoongesprekken weten we bijvoorbeeld dat een van de passagiers gezien heeft dat de piloot was neergestoken, waaruit we kunnen afleiden dat ze beseften dat ze geen kans maakten om de kaping te overleven. We weten ook wanneer die passagier dat heeft gezien en hoeveel tijd er vervolgens overheen ging om uiteindelijk een raid op de cockpit te plannen. We kunnen zelfs een goeie gok wagen wie er aan die raid heeft deelgenomen, want stel je voor dat je in een gelijkaardige situatie zit, dan kijk je allicht instinctief naar de sterkste, jonge mannen om je heen. Ik bedoel maar: het is geen documentaire, maar wat we tonen is wel geloofwaardig en maakt – denk ik – een juiste analyse van hoe mensen in elkaar zitten. Nogmaals: deze film gaat niet alleen over vlucht 93, maar ook over de aard van het menselijke beestje.

Niet iedereen gelooft de ‘officiële’ versie van het verhaal, de versie die jij ook vertelt. Sommigen beweren dat vlucht 93 door de regering werd neergehaald; anderen dat het vliegtuig zelfs nooit is opgestegen.

Greengrass: Tijdens het maken van deze film heb ik die druk ook gevoeld. Aan het ene uiteinde van het politieke spectrum heb je de conservatieve rechterzijde die per se wil onderstrepen dat die kapers meedogenloze terroristen zijn die handelen uit blinde haat. Aan de andere kant heb je de linkse extremisten die geloven dat 9/11 een samenzwering is van de regering-Bush. Zelfs die theorieën – hoe absurd ook – heb ik onderzocht en in rekening gebracht. Ik wilde erover waken dat United 93 door niemand kon worden gerecupereerd, meteen de reden waarom er geen enkel politiek statement in te bespeuren valt. Dit is een film waarin zowel links als rechts zich kan vinden, die de dialoog voedt en bruggen slaat.

Door Dave Mestdach