‘Japan is een schitterend, enigmatisch land. Ik wou het absoluut begrijpen.’ Zonder Tom Cruise was ‘The Last Samurai’ nooit geworden wat het is: een historisch verantwoorde ontdekkingsreis door het Verre Oosten. En dat levert hem misschien wel zijn eerste oscar op. Door Fred Schruers

Oliver Stone, Martin Scorsese, Cameron Crowe en Steven Spielberg weten het allemaal uit eigen ervaring: schrijf een fantasierijk verhaal voor Tom Cruise en hij zal met jou in de boot stappen, ongeacht de kansen van de film aan de bioscoopkassa. Bij The Last Samurai ging dat verhaal over een gedesillusioneerde cavalerieofficier en zijn exotische, soms bloederige zoektocht naar het beste in zichzelf. De samoerai waren ook meer dan zomaar krijgers, zo zou Cruise al snel leren: ‘ze waren de dichters en filosofen van de Japanse maatschappij.’ Dat cruciale punt maakte regisseur Edward Zwick ( Glory en Courage under Fire) Cruise al duidelijk tijdens hun eerste werkbespreking en dat sprak de ster wel aan. Maar voordat die eerste meeting kon plaatsvinden moest er wel heel wat water door de zee. Gelukkig durfde Zwick te vertrouwen op de les uit het klassieke zen-gedicht: Wacht niet op de maan voordat je de vijver gaat graven, want de maan komt vanzelf zodra de vijver af is.

Bijna tien jaar heeft Zwick aan de film gewerkt. Maar juist door de betrokkenheid van Cruise, die niet alleen acteert maar de film ook coproduceerde, heeft hij hem kunnen afronden zonder compromissen te hoeven sluiten. ‘Je weet hoe belangrijk een ster is’, zegt Zwick over zijn castingtruc, waardoor hij zijn budget boven de 100 miljoen dollar zag stijgen. Niet dat hij impliceert dat zijn hoofdrolspeler van 20 miljoen niet perfect was voor de rol. ‘Er zijn nogal wat overeenkomsten tussen Tom Cruise en samoerai: de toewijding, de bijna fanatieke concentratie’, vertelt de regisseur. ‘Het gevoel voor verantwoordelijkheid, plicht en perfectie zijn dingen waar je hem mee ziet worstelen. En dat is voor een acteur een erg interessant startpunt voor de benadering van een rol.’ ‘Wat mij in het script aansprak, was het gevoel dat het verhaal mijn realiteit oversteeg’, stelt Cruise zelf. ‘Het bracht me naar een andere wereld, die ik niet kende maar waar ik wel erg nieuwsgierig naar ben. Een romantische wereld. Ik ben vaak in Japan geweest maar ik heb het land altijd ervaren als enigmatisch. Japanners hebben een schitterende cultuur en ik wil er absoluut meer van begrijpen. Hopelijk is dat de reis die het bioscooppubliek nu ook kan maken.’

Zonder Cruise was The Last Samurai nooit geworden wat het nu is: een historisch en cultureel verantwoorde ontdekkingstocht naar een keerpunt in de wereldgeschiedenis, met even veel Japanse als westerse acteurs in de hoofdrollen, epische actiescènes, authentieke locaties en uitmuntende kostumering. Alan Horn, president van Warner Bros. Entertainment, begreep meteen dat hij voor deze film niet op het budget moest beknibbelen. ‘Geen seconde dacht ik: Tom is erg duur dus moeten we maar wat geld weghalen bij de slagveldscènes. Het is een emotioneel verhaal vol dialogen en lange shots. De actie was nodig om de expertise van de samoerai te tonen en de angst die zij hun vijanden inboezemden. We moesten het groots aanpakken.’ De eerste aanzet voor The Last Samurai werd volgens producent Scott Kroopf gegeven door ‘een geschiedkundige voetnoot over de allereerste cattle drive in Japan in 1870, de tijd waarin de verwestering van het land begon’. Kroopf zag direct de overeenkomsten tussen het Japan van toen en het Amerikaanse wilde Westen. ‘Er zijn parallellen te over tussen de helden uit de klassieke westerns of films over de Amerikaanse burgeroorlog en de samoerai.’ De eerste pogingen om dit idee om te zetten in een script vonden niet helemaal de juiste toon, totdat de Nieuw-Zeelandse regisseur-schrijver Vincent Ward suggereerde om van de hoofdpersoon geen cowboy maar een veteraan uit de burgeroorlog te maken. Omdat Ward druk bezig was met de opnamen voor What Dreams May Come, benaderde Kroopf Zwick om de film te regisseren.

Die wilde niet nog maar eens een westerse versie maken van de Kurosawa-klassiekers waar hij als 17-jarige Harvard-student aan verslingerd raakte, maar een historische samoeraifilm. Hij nam contact op met John Logan, de scenarist van het Al Pacino-vehikel Any Given Sunday en het succesvolle Gladiator – waarvoor hij een oscar kreeg. Logan zette alle eerdere scripts overboord en begon helemaal opnieuw met wat Kroopf noemt ‘het concept van een uitgerangeerde held, een gebroken man die door de keizer van Japan wordt gevraagd zijn soldaten te trainen.’ De juiste toon was eindelijk gevonden. Het verhaal draait nu om kapitein Nathan Algren, die zijn leven als vertegenwoordiger van een wapenfabrikant inruilt voor een bestaan in het Japan van 1876. Op voordracht van zijn meerdere, kolonel Bagley (Tony Goldwyn), wordt hij ingehuurd om het Japanse leger te scholen in westerse oorlogsvoering. Maar als de samoerai, die eens in dienst waren van de regering, daartegen in opstand komen, worden Algren en zijn troepen finaal in de pan gehakt. De samoerai nemen de zwaargewonde Algren mee en verstoppen hem in een veraf gelegen dorpje. Daar wordt hij door hun leider Katsumoto (Ken Watanabe) ingekwartierd bij zijn zuster en haar zonen. Tijdens zijn genezingsproces in het lieflijke dorpje krijgt hij een paar harde lessen in de samoeraigevechtskunst, vooral van de krijger Ujiro, die gespeeld wordt door Hiroyuki Sanada. De krijgsgevangene raakt onder de indruk van de zen-code en de strijd van de samoerai om hun traditionele levensstijl te conserveren en hij besluit aan hun zijde ten strijde te trekken.

‘De samoeraicode draait om heroïsche moed – het is risicovol en gevaarlijk maar zeker niet blind’, vertelt Cruise. ‘Het gaat ook om intelligentie en kracht. Het maximale uit je leven halen. Dat zijn dingen waar ik zelf ook in geloof: eer, eerlijkheid, mededogen. Nathan is iemand die de weg kwijt is geraakt maar die zichzelf terugvindt in het broederschap van de samoerai. Dat trok me aan in de film. De held is naarstig op zoek naar de waarheid en komt er achter dat die misschien niet bestaat.’ Cruise kreeg het script in handen via zijn agenten, die dagelijks overstelpt worden met vrijwel ieder script dat ook maar enigszins past bij zijn 41 jaar. Terwijl Zwick bleef schaven aan het verhaal, onderhandelde Cruise over een hoofdrol in Cold Mountain, een film die later gemaakt werd met Jude Law en Cruises ex-vrouw Nicole Kidman. Maar in februari 2002 tekende de ster als coproducent en besloot hij de hoofdrol te spelen. ‘Tom had nog nooit eerder zo’n personage gespeeld’, aldus zijn productiepartner Paula Wagner. ‘Samen met Ed en Marshall dook hij diep in het script. Dit is het meest intensieve samenwerkingsverband dat ik ooit gezien heb.’ ‘Het was uitdagend en risicovol materiaal’, licht Cruise toe. ‘Toen Ed voor het eerst bij me kwam, stond hij te springen als een opgewonden zestienjarige en dat enthousiasme werkte bijzonder inspirerend. Bovendien zijn we allebei grote fans van Kurosawa’s The Seven Samurai.’

Het script dat uiteindelijk tevoorschijn kwam, lijkt wel het handboek ‘Hoe schrijf ik een stervehikel zonder uitverkoop te houden?’ Net zoals zijn vriend Paul Newman in The Left Handed Gun of Steve McQueen in veel van zijn films, speelt Cruise een personage die zijn vervreemding omzet in dodelijke vechtlust – ongeacht of er gestreden wordt met sabel, zwaard, dolk, lans, geweer of zelfs eetstokjes. In de scène waarin Ujio de held bewerkt met een kendostok riskeerde Cruise niet alleen permanente schade aan zijn mooie jongenshoofd (‘Dat ding kan je kaak breken’, zegt de acteur), omdat cameraman John Toll de sequentie per se in de regen wilde filmen, hield de kletsnatte filmster er ook nog bijna een longontsteking aan over. ‘Dat water was ijskoud’, herinnert Cruise zich zijn veelvuldige landingen in de modder. ‘Wees maar zeker dat Nathan een pak nederiger uit die scène komt.’

De opnames duurden vier maanden. Er werd gefilmd in Nieuw-Zeeland en op verschillende locaties in Japan – vooral Kyoto en een eeuwenoud klooster in Himeji. Maar production designer Lilly Kilvert, die eerder met Zwick samenwerkte voor Legends of the Fall, stopte de meeste energie in de transformatie van New York Street op het Warner-studioterrein tot een authentieke straat in laat negentiende-eeuws Tokio. Kostuumontwerpster Ngila Dickson (van de The Lord of the Rings-trilogie) spendeerde acht maanden aan het fabriceren van samoeraiharnassen uit bruin leer. Voor de grote slagveldscène in de film trok Cruise een bloedrode samoeraiout-fit aan en deed hij nog eens dunnetjes over wat hij al 31 dagen lang non-stop had gedaan: paardrijden, sprinten en om zich heen hakken. ‘Op de laatste draaidag was ik nog net zo opgewonden als op de eerste’, verzekert hij. ‘Ik wilde niet dat het op een gegeven moment voorbij zou zijn. Dan weet je dat je een fantastische ervaring hebt gehad.’ ‘Ik denk dat dit een van Toms beste rollen is, grotendeels vanwege het zware fysieke karakter ervan’, vindt Billy Connolly, die de rol van Algrens loyale sergeant speelt. ‘Ik heb Tom in de sportschool zien oefenen met zwaarden en hij was opmerkelijk fit en alert. Op een bepaald moment vocht hij met vijf mensen tegelijk en voor geen seconde verloor hij de gecompliceerde choreografie uit het oog. Ik denk dat het publiek door deze film heel wat kan opsteken over de aard van krijgers. Het gaat niet alleen over snot, zweet en bloed. Er is een bepaalde adellijke kwaliteit die soldaten met elkaar delen.’

Ondanks de taalbarrière wisten Cruise en de Japanse acteurs met elkaar te communiceren in een ‘gedeelde actietaal’. Masato Harada, de 54-jarige regisseur voor wie dit de eerste film als acteur was, leerde netjes zijn Engelse teksten uit zijn hoofd maar kreeg vaak op de draaidag een velletje herschreven dialoog in zijn handen geduwd. ‘Tom bood een helpende hand; hij bood zelfs aan samen te repeteren’, vertelde Harada in een interview. ‘Als de hoofdrolspeler een klootzak was geweest, dan had ik als debutant vrij snel afgehaakt.’ Voor veteraan Ken Watanabe is The Last Samurai zijn eerste blockbuster maar dat maakt voor hem weinig verschil. ‘Een big budget-productie of een kleine onafhankelijke film, de energie die je erin stopt, is altijd hetzelfde’, zegt hij. ‘En ik realiseerde me dat voor Tom Cruise hetzelfde geldt. Hij heeft een uitgebreide entourage om zich heen maar zodra hij acteert, gaat het maar om een ding: hij wil het beste uit zichzelf halen.’ Aan het eind van de film staan Cruise en Watanabe samen in een tragische maar verlossende scène en daarin probeerde Cruise naar eigen zeggen zijn acteerwerk zo goed mogelijk te laten samensmelten met dat van de Japanse acteurs. ‘Je bereidt je voor en je concentreert je. In die scène heb ik me vooral laten leiden door mijn tegenspelers. En iedere take die we deden, was weer anders en verrassend.’

In The Last Samurai laat Cruise een andere kant van zijn acteerwerk zien dan gewoonlijk, denkt regisseur Zwick. ‘De echte actie vindt plaats in het hoofd en het hart van zijn personage. Dat goed uitbeelden is een uitdaging voor iedere acteur. Er zijn er zat die – als ze eenmaal hebben gevonden waar ze goed in zijn en daar dik voor betaald worden – dit soort uitdagingen niet aangaan. Tom heeft in het verleden bewezen dat hij intens en theatraal kan spelen, maar dat was voor deze film niet genoeg. Hij moest dieper graven. En hij heeft net zolang tussen de regels gezocht totdat hij vond wat niet in de woorden zat.’ Het is heel goed mogelijk dat The Last Samurai Cruise een vierde oscar- nominatie oplevert. En na Born on the Fourth of July (1989), Jerry Maguire (1996) en Magnolia (1999) zou dit wel eens de eerste nominatie kunnen zijn die verzilverd wordt. Ook Timothy Spall, die vooral bekend is om zijn werk met Mike Leigh en die in deze film Algrens tolk speelt, ziet prijspotentie. ‘Een van Toms grote talenten is zijn mogelijkheid dominante praters te spelen die zich altijd op de voorgrond dringen. Deze keer is hij een man van weinig woorden en een bijna overkokende onderhuidse spanning. Dat was fantastisch om te zien.’ Cruise zelf laat zich niet tot enige oscarspeculaties verleiden. ‘Ik heb niet die paar stappen teruggenomen om te kunnen beoordelen of dit een belangrijke film is. Het belangrijkste voor mij is dat de studio zijn investering terugverdient zodat ze mij een volgende film kunnen laten maken.’

© Premiere Vertaling en bewerking Edo Dijksterhuis

Door Fred Schruers

Tom Cruise: ‘De samoeraicode draait om eer, Eerlijkheid, mededogen. Dingen waar ik zelf ook in geloof. Dat trok me zo aan in de film.’

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content