Licht! Camera! Rampspoed! De hele zomer lang duikt Knack Focus de filmannalen in op zoek naar de meest legendarische probleemproducties. In aflevering één richten we de spots op Cleopatra, het megalomane sandalenepos dat Twentieth Century Fox in 1963 ei zo na het failliet indreef.
Alsof ik naar de guillotine word geleid’, beschreef regisseur Joseph L. Mankiewicz zijn emoties op de première van Cleopatra in juni 1963. Na een productieodyssee die vier jaar en een kolossale 44 miljoen dollar had gekost, moet Mankiewicz hebben gevoeld dat hij met zijn sandalenfilm geschiedenis geschreven had – zij het niet noodzakelijk in gunstige zin.
Weinig producties zijn turbulenter verlopen. De ellende begint al in 1959: hoewel het decor van het antieke Alexandrië al grotendeels in Beverly Hills is nagebouwd, besluit Fox de productie naar Engeland te verhuizen. De studio hoopt er van het gunstige belastingklimaat te profiteren, maar erg voorspoedig verlopen de opnames in de Londense Pinewood Studio’s niet. Regisseur Rouben Mamou-lian geeft er na amper zes dagen de brui aan, en de als respectievelijk Julias Caesar en Marcus Antonius gecaste Peter Finch en Stephen Boyd volgen snel.
6 miljoen dollar heeft Fox dan al opgesoupeerd aan sets en kostuums – één miljoen meer dan het initiële budget – met elf minuten aan onbruikbaar materiaal als enige resultaat. Bovendien heeft producent Walter Wanger de grillige Liz Taylor voor haar rol als Cleopatra een recordgage van 1 miljoen dollar beloofd, plus tien procent van de winst. De al in wankele gezondheid verkerende superster blijkt echter overgevoelig voor het kille Engelse klimaat, waardoor de opnames alweer worden uitgesteld.
Lange lunches
Geen wonder dus dat Mankiewicz niet meteen toezegt om Mamoulian te vervangen. Mankiewicz, die dankzij de gesofisticeerde praatfilms All About Eve en Suddenly, Last Summer een prima reputatie genoot, moet immers meteen op zoek naar twee nieuwe mannelijke hoofdrolspelers. Bovendien vindt hij het script een onlees- en onverfilmbaar ‘pretentieus sprookje over een harpij die enkel door een god kon worden ontmaagd’.
Mede door de riante cheque van 3 miljoen dollar – een recordbedrag voor een regisseur – laat hij zich toch overhalen om op amper twee maanden tijd het vijfhonderd pagina’s tellende script te herschrijven. Tot Mankiewicz’ geluk, maar tot Fox’ afgrijzen loopt de productie echter nogmaals zes maanden vertraging op. Taylors levensbedreigende griepaanval zorgt er zelfs voor dat het Londense avontuur op 14 maart 1961 helemaal wordt opgegeven.
Terwijl productiedesigner John DeCuir in de Romeinse Cinecittà Studio al voor de derde keer het oude Alexandrië optrekt, zoekt Mankiewicz inderhaast nieuwe locaties in Rome en Egypte. Aangezien hij tegen dan Rex Harrison en Richard Burton heeft weten te engageren als Julius Caesar en Marcus Antonius, is zijn cast weer compleet. Fox verplicht hem dan maar de productie stante pede op te starten – wat ervoor zorgt dat hij na de opnames overdag ’s nachts het nog onafgewerkte script verder moet verbeteren.
Het blijkt een van de duurste blunders uit de filmgeschiedenis. Niet alleen wordt Mankiewicz van het zware werk zo manisch-depressief dat hij aan amfetamines verslaafd raakt, ook op logistiek vlak loopt van alles mis. Zo valt de reconstructie van een gigantische pier aan de kust van Torre Astura om Ceasars aankomst in Alexandrië te filmen, letterlijk in het water. In al zijn enthousiasme had het scoutingteam bij zijn verkenning per boot immers een grote zandbank over het hoofd gezien. En het strand aan de Borghesevilla die ze als Cleopatra’s paleis hadden afgehuurd, ligt vol mijnen uit WO II.
Ook binnen de muren van Cinecittà – waar men met Cleopatra’s spectaculaire intrede op het Forum begonnen is – loopt het niet van een leien dakje. Zo heeft Rex Harrison aanvankelijk alle moeite van de wereld om zijn tekst te onthouden, en dat terwijl elke take peperduur is wegens de honderden dansers, acrobaten en beesten die van de massascène een van de hoogtepunten uit de film moeten maken. Voeg daar nog een paar vreselijke nazomerse plensbuien aan toe die het forum tot een moeras herscheppen, plus enkele figuranten mét polshorloge, en de sleutelscène wordt tot de volgende lente uitgesteld. Het shot waarin Cleopatra langs de steile trap Caesar gaat begroeten, moet zelfs worden geschrapt wegens Taylors hoogtevrees.
En dan zijn er nog de groeiende ergernis rond Taylors royale lunchpauzes, de vermoedens dat de Italiaanse werk-nemers voor duizenden dollars aan materiaal en rekwisieten ontvreemden én de buitenechtelijke affaire van Liz Taylor en Richard Burton. Een lastig neveneffect: door die privéproblemen heeft la Taylor almaar meer moeite om haar gewicht constant te houden zodat haar 58 verschillende kostuums voort-durend dienen te worden versteld.
Ondanks alle tegenslagen slaagt Mankiewicz er tegen mei 1962 in om 800 scènes en 213 pagina’s te verfilmen. Nochtans ontbreken er in de al vijf uur durende cut nog enkele sleutelscènes, zoals de zeeslag bij Actium. Aangezien het verlies voor Fox dat jaar al 40 miljoen dollar bedraagt – waarvan de helft aan Cleopatra te wijten is – nemen de studiobonzen drastische maatregelen. Productiehoofd Spyros Skouras wordt op staande voet ontslagen en de twee resterende massascènes worden geschrapt. Omdat Mankiewicz vervolgens zelf dreigt op te stappen, wordt dat laatste besluit weer ingetrokken. Na nog enkele moeizame draai-dagen in de Egyptische woestijn in extreme temperaturen en met rebellerende onbetaalde figuranten zijn de opnames op 28 juli 1962 eindelijk afgelopen.
Een film of drie
Tien maanden heeft de shoot geduurd, waarbij Mankiewicz in plaats van vijftien weken ruim anderhalf jaar wordt geëngageerd. Tegen dan heeft het noodlijdende Fox tientallen werknemers ontslagen en verschillende producties geschrapt. Cleopatra moet dus een van de grootste hits aller tijden worden, als de studio wil overleven. Mankiewicz’ idee om zijn originele cut van zes uur in twee delen uit te brengen, wordt meteen van tafel geveegd. Flink tegen zijn zin maakt hij een premièreversie van 243 minuten, die hij dan nog eens tot een dikke drie uur moet inkorten opdat de bioscopen het aantal vertoningen kunnen opvoeren.
Probleem: door de film te halveren, komen er gaten in het verhaal en moeten sommige scènes opnieuw worden gedraaid. Mankiewicz zal geen klein beetje gevloekt hebben als hij zich in februari 1963 wéér op de Cleopatra-set bevindt. Eerst mag hij in het Spaanse Almeria de slag bij Pharsalia overdoen, vervolgens trekt de crew richting Londen om Richard Burton opnieuw de toga van Marcus Antonius aan te meten.
Gelukkig voor Fox, dat ondertussen een deel van zijn terreinen in Beverly Hills heeft moeten verkopen, blijkt de draconische bewerking van de bioscoopversie een goede zet. Met een opbrengst van 57 miljoen dollar wordt Cleopatra de grootste kaskraker van het jaar – met dank aan de barnumreclame en de sensatiepers die maar niet genoeg krijgt van de soap rond Taylor en Burton. Tegen 1965 heeft Fox zijn gigantisch uit de hand gelopen investering volledig terugverdiend. Wanneer de studio datzelfde jaar met The Sound of Music nog een dikke hit scoort, weet die zijn fortuin definitief geconsolideerd.
Hoewel de gevolgen voor Fox finaal meevallen, zorgt de chaos rond Cleopatra ervoor dat het traditionele studiosysteem ingrijpend wordt herdacht. Hoewel Hollywoodstudio’s in monsterproducties blijven investeren, sluizen ze de lasten vanaf dan steeds vaker door naar onafhankelijke productiefirma’s om in geval van verlies een buffer te vormen voor de moederstudio.
Voor Mankiewicz betekent Cleopatra dan weer het einde van zijn macht en renommee binnen Tinseltown, al zou hij nadien nog twee films regisseren. Tot aan zijn dood in 1993 blikt de erudiete veteraan met een hartstochtelijke haat terug op zijn epische onderneming – ‘de zwaarste drie films die ik ooit heb gemaakt’. Het moge duidelijk zijn: producent Scott Rudin en regisseur Steven Soderbergh, die elk hun eigen Cleopatrabiopic plannen, weten waaraan ze beginnen.
door Dave Mestdach
Drie keer werd het oude Alexandrië nagebouwd. En dan viel een gigantische gereconstrueerde pier letterlijk in het water.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
