Hoezeer trendwatchers de voorbije jaren ook hun riante loon trachtten te rechtvaardigen door Beiroet en Boekarest te tippen: tot nader order blijft Berlijn de hipste muzikale metropool ter wereld. Vreemd, want de stad was al übercool toen de Koude Oorlog nog volop woedde. Zelfs twintig jaar na haar val zit er muziek in de Muur.

Als om te tonen dat je vanuit Antwerpen best een brug kunt slaan zónder oeverloos gekissebis, legt het muziek- en literatuurfestival De Nachten deze week een rechtstreekse verbinding in met de Duitse hoofdstad. Terecht, en heus niet alleen vanwege de nakende verjaardag van een van de significantste socio-politieke gebeurtenissen van de vorige eeuw. ‘ Berlin ist eine Stadt, verdammt dazu, ewig zu werden, niemals zu sein‘, wist kunsthistoricus Karl Scheffler omstreeks 1910 al. De brave man had het uiteraard niet over het ongedurige artistieke klimaat waarin schroothoopindustrial, trance, elektroclash, minimal techno of andere vormen van geniaal dilettantisme zo niet ontsproten, dan toch groot geworden zijn. Maar gelijk had hij wel: in Berlijn lijkt het heden nooit méér dan een vervelende, maar noodzakelijke stap naar de toekomst.

MIREILLE WISSEN

Tot vóór 1977 vormde de zweverige elektronicagroep Tangerine Dream zowat de enige associatie die muziekliefhebbers met Berlijn maakten. Met Wést-Berlijn dan nog, want van het stalinistische stadsdeel viel helemaal geen heil te verwachten. Ja sicher, er wás rock in het Oostblok: met City en de jonge Nina Hagen bijvoorbeeld, vóór ze toestemming kreeg zich in het Westen te vestigen. Maar met slechts één, door de staat gecontroleerd platenlabel (AMIGA, dat alles van kinderliedjes en jazz tot schlagers en folk uitbracht) werden de creatiefste geesten vanzelf tot aanmodderen in de clandestiniteit veroordeeld. ‘Voor de distributie van onze muziek waren we aangewezen op zelfgemaakte cassettes’, vertelde Bernd Jestram, later bekend van Tarwater, ons ooit. ‘We vergaarden tapes van bijvoorbeeld Mireille Mathieu, die we vervolgens wisten en hergebruikten.’

De wereld keek pas op toen David Bowie tijdelijk naar West-Berlijn verkaste en de befaamde Hansa Studio By The Wall innam, met in zijn kielzog Iggy Pop en Brian Eno. Voor Bowie was dit de stad van Fritz Lang, Bertholt Brecht en de expressionisten van Die Brücke. Maar ook: een geïsoleerde plek aan de rand van de wereld, waar hij als zwaar paranoïde, door coke aangevreten popster zichzelf kon terugvinden. En dat deed hij, met de zogenaamde Berlijntrilogie Low, “Heroes” en Lodger. Niet dat Bowie en Pop – die aan het Berlijnse avontuur dan weer zijn eerste twee soloplaten The Idiot en Lust For Life overhield – zich in de door prikkeldraad omzoomde stadshelft als misdienaars gedroegen, maar productief waren ze tussen het zuipen en snuiven door dus wel. ‘Berlijn heeft de vreemde eigenschap dat het je enkel de belangrijke dingen doet schrijven’, keek Bowie er later op terug.

West-Berlijn had nog wel méér rare trekjes. Heroïne was er spotgoedkoop, de huurprijzen lagen belachelijk laag, en inwoners waren vrijgesteld van dienstplicht. ‘Vooral dát was cruciaal’, stelt ex-Die Haut- gitarist Jochen Arbeit, die sinds 1997 vast lid is van Einstürzende Neubauten, en op De Nachten aan de zijde van Tom ‘Admiral Freebee’ Van Laere optreedt. ‘Je bent 18, 20 jaar en daar zit je dan. Wat te doen? Een band vormen, misschien. Aangezien er zo veel clubs waren, had je twee weken later al een eerste optreden vast. Héél snelle tijden. Wie op stap ging, kon dagen aan een stuk doorgaan. Dat deden we vooral in de winter: niemand van ons had thuis verwarming, dus dat was wel de laatste plaats waar je heen wilde. De hele scene telde tussen de vijftig en honderd mensen: een heel hechte gemeenschap dus.’

RODE ZEE

Dat ondervond ook Nick Cave, die begin jaren 80 niet langer aan de hedonistische Berlijnse lokroep kon weerstaan. ‘Daar heb ik mijn tweede jeugd beleefd’, vertelde hij in 1995 aan Puncture Magazine. ‘Het deed me denken aan onze punkrockdagen in Melbourne, toen we ons zo wild en aanstotelijk konden gedragen als we wilden. We werden meteen gerespecteerd en maakten massa’s nieuwe vrienden.’

Een van hen was Blixa Bargeld, die snel tot Caves groep The Bad Seeds zou toetreden, zonder evenwel zijn eigen groep Einstürzende Neubauten de rug toe te keren. Die laatste was zowat de vaandeldrager van een hoogst creatieve, tussen punkrock en dadaïsme laverende beweging die geniale Dilletanten (met schrijffout, uiteraard) werd genoemd, naar een festival dat Bargeld in 1981 nabij de Potsdamer Platz opzette. Medeplichtigen? Bands als Mechanik Destrüktiw Komandöh, Sprung Aus Den Wolken, Malaria!, en het multidisciplinaire performancetrio Die Tödliche Doris. Kernomschrijvingen: conceptueel, ongeregeld, experimenteel, confronterend, onaangepast. De geniale Dilletanten manifesteerden zich als de tegenhangers van de New Yorkse no wave, net zoals discokeet Dschungel het Berlijnse antwoord was op Studio 54, en SO 36 het equivalent kon worden genoemd van CBGB’s. Met één belangrijk verschil: het trauma van de Muur, dat geen Berliner onbewogen liet.

Op zijn dit jaar verschenen cd/dvd VH1 Storytellers herinnert Bowie zich een verhaal dat Iggy Pop hem vertelde. ‘Iggy was naar een punkclub geweest waar ze de verjaardag van de bouw van de Muur hadden gevierd. Om klokslag middernacht bestormden vijftig wilde, demente punks een replica van de Muur, die ze met hun monden, tanden en vuisten met de grond gelijkmaakten. Maar het was de nasleep die het aangrijpendst was: kleine groepjes trokken zich in de hoeken terug, onbedaarlijk huilend, met tranen die over hun gezichten liepen. Ik vond dat ongelofelijk ontroerend, een levensechte herinnering aan het Berlijn dat ik in die tijd kende.’

Jochen Arbeit knikt begrijpend. ‘Dat gevoel op een eiland te leven in een rode zee was heel eigenaardig. We stonden er alleen voor. Subsidies bestonden hoegenaamd niet. We waren arm en op overleven aangewezen. Maar we wilden ook iets nieuws creëren, laten zien en horen hoe we ons voelden. De levensomstandigheden waren hard en rauw, en zo klonk veel van de muziek toen dus ook.’

COUNTRY = AVANT-GARDE

Maar er hing verandering in de lucht. Vanaf 1987 begonnen deejays als Westbam en Dr. Motte – die met hun bands Kriegsschauplatz Tempodrom en DPA (Deutsch-Polnische Aggression) overigens net zo goed met de Dilletantenprincipes hadden gerotzooid – house en techno te draaien in clubs en bars zoals Fischlabor, Grad 90 en UFO. Toen Dr. Motte in juli 1989 voor de eerste keer de Kurfürstendamm opreed met zijn Love Parade, volgde in zijn zog een kluitje van zo’n honderdvijftig dansende demonstranten pro vrede, verdraagzaamheid en muziek. Een uiting van het zoveelste subcultuurtje op het bonte Berlijnse lappendeken. Tien jaar later was dat kluitje van hondervijftig tot anderhalf miljoen aangedikt.

Yep, de val van de Muur is de directe oorzaak voor de explosie van elektronische dansmuziek in Berlijn. Zeker de melodieuzere technovariant trance, die met zijn euforische, door xtc gedreven inslag perfect het nieuwe Duitse optimisme vatte, vormde voor de Berlijnse jeugd de soundtrack bij de tijdsgeest. ‘In Oost-Berlijn stikte het van de lege, grote ruimtes: donkere kelders, afgeschreven industriële gebouwen en verlaten elektriciteitscentrales’, legt Jochen Arbeit uit. ‘Het technovolk heeft die meteen ingenomen en tot clubs omgeturnd.’ De befaamdste exponent is ongetwijfeld Tresor: meteen na de Mauerfall eerst nog illegaal begonnen in de catacomben van het voormalige Kaufhaus Werthin, dat pal in de zogenaamde Todesstreifen lag, de strook niemandsland tussen Oost en West. Geen symbolischere plek denkbaar voor de massale vereniging van Oost- en West-Europese jongeren onder een nieuwe vlag: die van de techno. Muzikant Jochen Arbeit moest er echter niets van hebben. ‘Ik heb dan maar een countryband opgericht, Jever Mountain Boys. Ja, dat mag je gerust een typische Berlijnse avant-gardistische reactie noemen’.

Techno offreerde een tabula rasa, en sommigen verloren er hun hoofd bij. Dr. Motte liet zich ontvallen dat de Joden een halve eeuw na de holocaust best ’s een nieuwe plaat mochten opzetten en stoppen met janken. Na een verontschuldiging hield hij politiek commentaar wijselijk voor zich.

Het opengegooide Berlijn was het brandpunt van catharsis en omwenteling geworden, en dat was uiteraard ook U2 niet ontgaan. Zo bevangen waren de groepsleden door het idee om zichzelf na The Joshua Tree en Rattle And Hum opnieuw uit te vinden dat ze, zodra ze in oktober 1990 in Berlijn gearriveerd waren om een nieuwe plaat in te blikken, zonder nadenken in een geagiteerde betoging opstapten. Het duurde even voor de grimmigheid ervan hen deed beseffen dat ze samen met misnoegde communisten aan het marcheren waren. ‘Ik kon de krantenkoppen al zien’, lachte Bono later. ‘U2 protesteert in Berlijn tegen val Muur.’

IDEEËNSUPERMARKT

Producer Brian Eno schreef in Rolling Stone dat Berlijn de conceptuele achtergrond vormde waartegen Ach-tung Baby tot stand kwam. ‘Het Berlijn van de jaren 30 – decadent, sensueel en donker – spoelde aan tegen het Berlijn van de jaren 90 – herboren, chaotisch en optimistisch. Dat suggereerde een beeld van cultuur op een kruispunt.’

Een decennium later leek Berlijn een Kennedytunnel in volle ochtendspits te zijn geworden. Een willekeurige graai: Erlend Oye, Lee Ranaldo, Jamie Lidell, Peaches, Gonzalez, Richie Hawtin… Wie woonde er níét? ‘Veel artiesten die in hun eigen land tevergeefs geprobeerd hebben aan de bak te komen, komen hier nieuwe kansen zoeken’, aldus Annika Line Trost van het elektronische garagepunkduo Cobra Killer (eveneens op De Nachten aanwezig). ‘Grappig om te zien hoe iemand die eerst nog goth maakte zich plots vol overgave op elektronische hiphop werpt. Maar ja, hier vinden mensen zichzelf opnieuw uit. Berlijn is een supermarkt voor ideeën, een platform voor vrijheid. Al merk je toch ook dat het nachtleven hier zo aanlokkelijk is dat de meeste inwijkelingen ’s morgens gewoon in bed blijven liggen in plaats van aan de slag te gaan.’

Dreigt Berlijn dan stilaan toch over haar hoogtepunt heen te geraken? ‘Cobra Killer bestaat al sinds 1998, maar eigenlijk hebben we pas de jongste drie jaar voortdurend over Berlijn moeten praten’, zucht de andere Cobra-helft Gina V. D’Orio. ‘De stad is zó hip dat je denkt: hipper kan het nu toch niet meer worden. Maar het einde van de hype lijkt verdorie niet in zicht!’ Nog niet meteen makelaars in Boekarest aanschrijven, dus.

DE NACHTEN: Van 5 tot 7/11 in DeSingel in Antwerpen. Info: denachten.wordpress.com

DOOR KURT BLONDEEL