DANS, JIHADI, DANS

'Wat kun je doen tegen gewapende mannen die zware straffen uitdelen aan wie durft te zingen, te dansen, te roken?'

Jihadisten, je kunt ze vrezen, ze monsters noemen, er F16’s op afsturen. Of je kunt ze, zoals in Timbuktu, portretteren als mensen die verwerpelijke dingen doen én dansen. Toch als je zo wijs en menslievend bent als Abderrahmane Sissako, én net zo veel verstand hebt van film. ‘Jihadi’s misbruiken de islam, maar ze misbruiken ook het internet. Wordt het internet daarom verketterd?’

‘Een tot de tanden gewapend leger dat nu optrekt naar Bagdad, en dan weer richting Syrië, zoiets valt heus niet uit de lucht. Zoiets gebeurt niet ineens, op een blauwe maandag.’ Abderrahmane Sissako vindt het vreemd dat de media die de voorbije maanden massaal bericht hebben over de opmars en de gruweldaden van de terreurgroep Islamitische Staat voordien amper aandacht hadden voor het terreurbewind dat fundamentalisten installeerden in Afrikaanse regio’s zoals het noorden van Mali. In het imposante, in Cannes onterecht buiten de prijzen gevallen Timbuktu analyseert hij de situatie in een dorp op een boogscheut van Timboektoe. Jihadisten verbieden er de mensen om te lachen, muziek te spelen of te voetballen. ‘Elke dag worden mensen de keel overgesneden, maar de westerlingen reageren pas als het over westerlingen gaat: een Franse dokter, een Britse journalist. Men negeert de vele duizenden mensen in Afrika die al veel langer gegijzeld worden. Zijn ze minder waard omdat ze anoniem zijn? Met dergelijke ideeën, met dat laissez-faire schenk je de overwinning aan degenen die de mensen, de dorpen, ja zelfs een hele religie gijzelen.’

DE ISLAM WORDT GEGIJZELD

In Sissako’s film snauwt een visverkoopster de jihadi’s toe dat ze niet geloviger zijn dan zijzelf en praat ook een wijze, lokale imam hen onder tafel. ‘Voor de ware gelovigen hebben de jihadisten nooit hun religie vertegenwoordigd. Integendeel, ze gijzelen de islam. Dat is een probleem, ja. Maar ze misbruiken ook het internet. Wordt het internet daarom verketterd? Je moet het verschil zien met de moslim die in Brussel, Montréal of Parijs al dertig jaar naast je woont, de kruidenier die je zijn wijn verkoopt, de kameraad die je geld leent. Waarom zou die vriendelijke omgang moeten stoppen? Omdat 9/11 de fout van de islam is? De jihadi’s misbruiken de islam naar believen en brengen velen op het verkeerde pad: fragiele, minderbedeelde, wanhopige mensen.’

Sissako neemt niet alleen de verdediging van de islam op zich. Zijn tour de force is dat hij ook de fundamentalistische gijzelnemer een menselijk gelaat geeft. Onder andere door te laten zien hoe ook hij klungelt, verliefd wordt en de regels aan zijn laars lapt. ‘De stenigingsscène moest erin, want het is na het zien van een steniging dat ik aan deze film begonnen ben. Ik wist alleen niet hoe ik ze moest aanpakken. De acteur die de jihadist vertolkt, vertelde me dat hij vijftien jaar lang danser was geweest. Een dansende jihadstrijder, dat leek me wel wat. In de montage wissel ik beelden van de steniging af met zijn dans. Dat creëert afstand en harmonie. Het is pure cinema, pure fabricatie in montage. Geen enkele scenarist komt op het idee om beelden van een steniging met dans af te wisselen. Waarom laat ik een dansende jihadist zien? Om te tonen dat degene die zich gruwelijk vergist en zich verliest in barbarij en horror, zich daar diep vanbinnen wel van bewust is. Misschien heeft hij spijt als hij zich te rusten legt. Was het wel goed om die veertig zweepslagen toe te dienen aan dat meisje? Voer ik alleen maar orders uit of draag ik ook verantwoordelijkheid? Die man heeft de tijd niet om daar uit te raken en doet ’s anderendaags gewoon verder. Maar door te dansen stelt de jihadist zichzelf in vraag. Kunst kan laten zien dat er wel menselijkheid schuilt in degene die we onmenselijk noemen. Zonder dat besef is geen creatie, geen hoop, geen vooruitgang mogelijk.’

VOETBAL ZONDER BAL

De humanistische reflectie zit in Timbuktu vervat in oogstrelende, filmisch indrukwekkende scènes. Zo wordt het stil verzet van de dorpelingen magnifiek geïllustreerd door een voetbalwedstrijd zonder bal. ‘Ik geloof niet in onwetendheid. Mensen beseffen wat hen overkomt. Maar wat vermogen ze in Mali tegen gewapende mannen die van elders komen en de vrouwen toebrullen dat ze zich moeten verhullen en zware straffen uitdelen aan wie durft te zingen, te dansen, te roken? Er zit niets anders op dan te wachten. Dat wachten is geloven dat het niet zal blijven duren. Obscurantisme wint nooit. Op lange termijn winnen schoonheid en liefde. Het reële verzet, het verzet dat op lange termijn zegeviert, is dat de mens zich niet overwonnen voelt. Je kunt hem verbieden om te voetballen en te zingen, maar hij zal blijven voetballen en zingen. Desnoods zingt hij in zijn hoofd en voetbalt hij zonder bal. Zelfs in de concentratiekampen was er zo’n verzet.’

Sissako is een grote estheet, maar let op zijn tellen. ‘Te nadrukkelijke esthetiek kan de film schade toebrengen. De scène waarin zonder bal gevoetbald wordt, is niet bedacht om het publiek te verbazen. Ik geloofde écht in de kracht, de emotie, de schoonheid én het dramaturgisch belang van die scène. Daarom maakte ik er werk van. In samenspraak met de componist is bij elke baltoets een ‘kling’ te horen. Maar een handvol keren laten we die weg, want de esthetiek moet imperfect zijn om echte emotie op te wekken.’

Is Timbuktu een bewijs dat een kunstenaar niet helemaal machteloos staat en wel kan reageren op schijnbaar hopeloze situaties? ‘De wereld maakt een crisis door. Daar zijn meerdere redenen voor. Maar dat mag de wanhoop niet voeden. Ik twijfel soms zelf ook, hoor. Zolang we niet aanvaarden dat elk slachtoffer dezelfde waarde heeft, boeken we geen terreinwinst. Maar ik sta die twijfel toe vanuit een diepe overtuiging: je mag de dingen niet laten zoals ze zijn. Je moet naar een oplossing zoeken. Timbuktu begint niet toevallig met beelden van een galopperende gazelle, een symbool van schoonheid, kracht, perfectie, liefde. Want dát zijn de dingen die gegijzeld worden. Maar waar eindigt de film mee? Met het kind dat de kracht heeft om verder te doen, ook al heeft het geen ouders meer. Daar schuilt de hoop.’

TIMBUKTU

Vanaf 17/12 in de bioscoop.

DOOR NIELS RUËLL

‘Abderrahmane Sissako: JE KUNT DE MENS NIET VERBIEDEN TE VOETBALLEN. DESNOODS SPEELT HIJ ZONDER BAL.’

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content