Wist u dat Frankrijk in 1939 óók concentratiekampen had? ‘Josep’, de blikvanger van Anima

Toen de Spaanse Burgeroorlog was beslecht, sloegen een half miljoen republikeinen op de vlucht. Frankrijk vond er niet beter op dan ze in kampen te mishandelen. Josep toont nog maar eens dat een animatiefilm geen kinderspel moet zijn.

Het heet dat een beeld meer zegt dan duizend woorden. Dat geldt ongetwijfeld voor de tekeningen die Josep Bartolí in de Franse concentratiekampen voor Spaanse oorlogsvluchtelingen maakt. Met kracht, precisie en een vleugje artisticiteit getuigen ze van de kou, de pijn, de honger en de vernederingen die van die kampen een hel maakten maar die Bartolí niet klein kregen.

Bartolí’s tekeningen staan centraal in Josep, een secure en daardoor des te aangrijpender animatiefilm voor volwassenen. Deze Franse Waltz with Bashir is bedacht en uitgewerkt door Aurel, een man die om den brode in Le Monde en de satirische weekkrant Le Canard Enchaîné de politieke actualiteit becommentarieert in cartoons. Zijn Josep is de blikvanger van Anima, het Brusselse festival van de animatiefilm dat alles in het werk stelde om zijn veertigste feesteditie fysiek te laten doorgaan maar genoegen moet nemen met online.

Veel geluk heeft Aurel trouwens niet met zijn film. Het festival van Cannes selecteerde zijn krachttoer maar werd afgelast. Afgelopen najaar bejubelde de Franse pers Josep nog maar enkele weken na de release moesten de bioscopen de deuren weer sluiten. De Belgische distributeur én coproducent stelde de najaarsrelease uit. ‘Klote, maar niets aan te doen. Ik kan het maar beter filosofisch opnemen’, zegt Aurel terwijl hij zijn tekenpen even neerlegt voor deze journalist.

Ik heb heus wel opgelet tijdens de lessen geschiedenis maar het verhaal van deze Spaanse vluchtelingen moet je toch even duiden.

Aurel: Graag. In 1936 tracht het Spaanse leger, onder leiding van generaal Franco, de Tweede Spaanse Republiek (in 1931 uitgeroepen, nvdr.) omver te werpen. Die coup leidt tot een burgeroorlog tussen enerzijds de klassieke republikeinen en communisten en anderzijds de voorstanders van een militair, katholiek en reactionair regime. In 1939 verpletteren de franquisten de tegenstand en beslechten ze de burgeroorlog. Vijfhonderdduizend Spanjaarden vrezen voor hun leven en vluchten via de Pyreneeën naar Frankrijk. In het land van de rechten van de mens menen ze veilig te zijn. Ze worden op de stranden opgesloten in geïmproviseerde, met prikkeldraad afgezette concentratiekampen. De vrieskou, het gebrek aan voedsel en de afwezigheid van sanitair maken slachtoffers. Vernederingen waren schering en inslag.

Behoorde dat tot jouw parate kennis?

Aurel: Neen, en dat is best vreemd. Sinds ik als adolescent de film Land and Freedom (1995) van Ken Loach zag, heb ik een bijzondere belangstelling voor de Spaanse Burgeroorlog. En toch wist ik amper iets over de schandalige manier waarop Frankrijk die vluchtelingen heeft opgevangen. In La retirada, een boek van Georges Bartoli over zijn familie, botste ik op de krachtige, complexe, aangrijpende tekeningen die zijn oom Josep Bartolí in de Franse concentratiekampen had gemaakt. Daar wilde ik meer over weten.

Hoe verklaar je dat die geschiedenis amper bekend is?

Aurel: Enkele maanden later brak de Tweede Wereldoorlog los. Die legde haast een monopolie op onze herinneringen. Daarnaast is het natuurlijk helemaal geen fraaie geschiedenis om op terug te blikken. De Franse samenleving heeft weinig eervol gereageerd. De Spanjaarden ten slotte hebben hun nare ervaring massaal voor zich gehouden. Ze draaiden de bladzijde liever om, om nog wat van hun leven te maken. Deze feiten zijn nooit uit de geschiedenis geschrapt maar het heeft wel lang geduurd voor er belangstelling voor was. De voorbije jaren is die wel fel toegenomen, vooral dankzij nazaten die hun familiegeschiedenis willen kennen.

Bartolí was cartoonist. Met welke bedoeling tekende hij de ellende in het Franse kamp?

Aurel: Tekenen was voor hem een overlevingsstrategie. Om de opsluiting en het kamp te overleven móést hij kunnen tekenen. Maar als politiek cartoonist die drie jaar tegen de franquisten had gestreden, ging zijn belangstelling niet uit naar lieflijke vogeltjes of wolken met gekke vormen. Met zijn messcherpe, politieke blik trachtte hij de situatie in tekeningen te vatten. Om ze zeker niet kwijt te spelen droeg hij die constant bij zich. Volgens mij hield hij er rekening mee dat ze ooit konden getuigen van wat daar gebeurde.

Is de tekenpen van de cartoonist een geducht wapen?

Aurel: Nee, ik heb het moeilijk met dat woord. Een wapen doodt. Een tekening kan je doen nadenken en kan je ego een deuk geven maar doodt niet. Ik zie cartoons als een tak van de journalistiek die probeert een andere blik op de actualiteit te werpen. Om een stap opzij te zetten en lichtjes anders naar de zaak te kijken. Om eens aan de boom te schudden. Soms om te relativeren. Soms om scherp te stellen door minder eerbiedig of voor- zichtig te zijn dan de schrijvende journalist. Albert Camus zei dat de perscartoon er is om de mensen te wreken. Daar kan ik me in vinden. Voor mij heeft de tekening pas belang als ze een macht in vraag stelt.

Josep Bartolí strijdt in de Spaanse Burgeroorlog, overleeft verschillende Zuid-Franse kampen, ontsnapt aan de Gestapo om uiteindelijk in New York een leven uit te bouwen. Te veel voor één film?

Aurel: Op een bepaald moment verdronk ik de informatie. Bartolí beleefde het ene romanesk moment na het andere. Zijn levensverhaal doorkruist enkele van de belangrijkste gebeurtenissen van de twintigste eeuw. Ik liep er hopeloos in verloren. Gelukkig hielp scenarist Jean-Louis Milesi om orde in de chaos te scheppen. Hij merkte – terecht – op dat we ons als Fransen op de Franse periode moesten concentreren. Vooral omdat het verhaal van die concentratiekampen miskend is.

In 1943 belandt Bartolí in Mexico in de armen van kunstenares Frida Kahlo. Voor haar vond je wel een plekje in je film.

Aurel: We konden niet alles vertellen en moesten knopen doorhakken. De Spaanse Burgeroorlog hebben we volledig links laten liggen maar Frida Kahlo moest erin. Ze waren niet alleen minnaars. Kahlo sluit een heel nare periode voor Bartolí af. Het is een scharniermoment. In Mexico vinden zonlicht en kleuren eindelijk weer hun weg naar zijn werk. Hij begint er te schilderen – ondanks zijn sterke wil is die schilderscarrière overigens nooit van de grond gekomen.

Animatiefilms raken wel vaker gevoelige thema’s en oorlogsgruwel aan. Denk aan Waltz with Bashir, over de oorlog in Libanon, of Another Day of Life, over de Angolese Burgeroorlog. Heb je daar een verklaring voor?

Aurel: Animatie laat je toe om een hard en penibel onderwerp frontaal aan te pakken zonder dat het ondraaglijk wordt om naar te kijken. De tekening is een buffer. Dat beetje afstand staat gevoelige zielen toe meer te verdragen. Je bent zo als maker minder verplicht om de bittere pil te vergulden met een kwak sentiment of zoetigheid.

Vandaag komen de oorlogsvluchtelingen niet meer uit Spanje maar uit Syrië, Ethiopië of Somalië. De situatie in de kampen in Moria of Calais is/was ook beschamend.

Aurel: Zeker. De vaststelling dat het er vandaag niet anders aan toe gaat dan tachtig jaar geleden is tragisch en triest. Mensen moeten nog steeds vluchten voor dictators, armoede en oorlog. Rijkere landen onthalen hen nog steeds slecht. Een correcte, waardige opvang van mensen in noodsituaties zou het absolute minimum moeten zijn. De politieke redenering dat het ontradend werkt als je mensen níét goed opvangt, vind ik cynisch, onmenselijk, idioot en inefficiënt.

Het is me te gemakkelijk om het absurd en beschamend te vinden hoe slecht en angstig we tachtig jaar geleden de Spanjaarden behandelden. Het zou fantastisch zijn als Josep aanzet tot nadenken over hoe we vandaag vluchtelingen behandelen.