Voor Denis Villeneuve was er bij ‘Dune’ geen plan B. Er was alleen maar Timothée

Om meer dan één reden de film waar in lockdowntijden het meest naar uitgezien werd: Dune – met in de cast onder meer Timothée Chalamet, Zendaya, Rebecca Ferguson en Oscar Isaac – komt eindelijk in de bioscoop. Regisseur Denis Villeneuve droomt zelfs al veertig jaar van deze film. ‘De grootste uitdaging was mijn dertienjarige zelf niet teleur te stellen.’

‘Denis, is het wel een goed idee om een van je oudste dromen na te jagen?’ Dat vroeg componist Hans Zimmer aan regisseur Denis Villeneuve net voor die aan het scenario van Dune begon te schrijven.

In het geval van de sciencefictionklassieker van schrijver Frank Herbert is dat ook bepaald geen onzinnige vraag. Zijn Dune is een duizelingwekkende saga over zandwormen, ornithopters, een feodaal universum en een mysterieus en machtig vrouwengenootschap. De keizer vraagt daarin het nobele huis Atreides om het beheer van de planeet Arrakis over te nemen van het veel minder nobele huis Harkonnen. Dat blijkt een valstrik. De jonge Paul Atreides belandt na een staatsgreep bij de Fremen, de oorspronkelijke bewoners van Arakis, die hun gloeiendhete woestijnplaneet delen met reusachtige zandwormen. Ze zien in de jongeman de messias die hen misschien van de kolonisatoren zal bevrijden die schatrijk worden met het oogsten van specie, een oranje stof met hallucinogene, levensverlengende kwaliteiten die bovendien essentieel is voor interstellaire vluchten.

De immense verbeeldingskracht, de fenomenaal gedetailleerde uitwerking van een universum en de rijke thematiek maakten dat Dune een van de best verkochte sciencefictionromans ooit werd. Herbert maakte er met vijf vervolgen daarna ook een heuse saga van, die tot op vandaag enorm invloedrijk is. Enige gelijkenissen met Game of Thrones – een groot epos over een machtsstrijd tussen verschillende adellijke huizen, het een al nobeler dan het ander – berusten bepaald niet op toeval. En met Star Wars zijn de overeenkomsten zo mogelijk nog frappanter. Een boosaardig intergalactisch keizerrijk, veel hoodies, een desolate woestijnplaneet, prominente religieuze elementen en een messianistische held met een oude mentor… Herbert zou volgens zijn zoon zestien punten hebben gevonden waarop de twee ruimtesaga’s identiek zijn. Maar uit scifiromans jatten was schering en inslag, dus in plaats van te procederen richtte Herbert bij wijze van cynische grap met enkele collega-schrijvers de We’re Too Big to Sue George Lucas Society op.

Herberts eigen Dune verging het in filmland minder goed dan Lucas’ ruimtefranchise. Cultcineast Alejandro Jodorowsky (The Holy Mountain) had in de jaren zeventig iets fantastisch in gedachten met visuals van striplegende Moebius en Alien-kunstenaar HR Giger, met muziek van Pink Floyd en Tangerine Dream,- en bijrollen voor Salvador Dalí en Orson Welles. Maar nog voor de eerste opnamedag zat hij al door zijn budget heen. Begin jaren tachtig bereidde Ridley Scott maandenlang een verfilming voor om uiteindelijk voor Blade Runner te kiezen. Legendarisch producer Dino De Laurentiis verving hem door David Lynch, die er in 1984 wél in slaagde Dune in de zalen te krijgen. Hij is ook de eerste om toe te geven dat zijn incoherent ingekorte en gemonteerde film een miskleun is. Al zijn sindsdien wel mensen opgestaan die lol hadden in zijn Dune, een merkwaardige brij van snertvertolkingen (Kyle MacLachlan op zijn stroefst, Sting in een spaceluier), niet al te beste muziek van Toto, knullige effecten, bizarre kostuums, campy schurken maar ook flarden heerlijke Lynch-gekte.

Van een geplande filmtrilogie kwam daarna niets meer in huis en Dune kreeg de reputatie onverfilmbaar te zijn. Tot regisseur Denis Villeneuve genoeg zelfvertrouwen had om er zich toch aan te wagen. En vooral: tot hij in de ogen van de grote Amerikaanse studio’s voldoende kredietwaardig was om hem het monsterbudget toe te vertrouwen dat je nodig hebt om het Dune-universum te verbeelden. De Franstalige Canadees bewees zichzelf in Hollywood met het beklemmende ontvoeringsdrama Prisoners (2013) en de uitstekende drugsthriller Sicario (2015). In een tweede fase versierde hij met de intelligente sciencefiction van Arrival (2016) en het monumentale, beeldschone Blade Runner 2049 (2017) een plekje in het door Christopher Nolan aangevoerde, zéér exclusieve clubje van regisseurs die met blockbusterbudgetten intelligente én opwindende spektakelstukken maken.

Voor Dune grote namen rond zich verzamelen vergde dus geen grote inspanning. Zendaya, Rebecca Ferguson, Oscar Isaac, Josh Brolin, Stellan Skarsgård, Charlotte Rampling, Jason Momoa en Javier Bardem spelen in dienst van Timothée Chalamet. Ook achter de schermen wemelt het van schoon volk met minstens één Oscar-nominatie op het curriculum. Op decors, woestijnlandschappen, set design, kostuums en fotografie raak je niet uitgekeken. In tegenstelling tot zijn illustere voorgangers gaat Villeneuve niet voor kleurrijk of excentriek maar voor een ironievrije, zandkleurige, gewichtige en majestueuze space opera. Elke millimeter van het grote scherm en elke decibel van de geluidsinstallatie wordt benut om je onder te dompelen in een wereld waar zandwormen, zieners, mystici, krijgers en naar insecten gemodelleerde ruimtetuigen de normaalste zaak zijn. Net als Nolan met Tenet heeft Villeneuve dan ook hemel en aarde bewogen om Warner ervan te overtuigen de bioscooprelease prioriteit te geven op streaming via HBO Max.

Eén grote frustratie: de film stopt halverwege het boek, na ruim tweeëneenhalf uur spektakel. Om dicht bij het originele verhaal te blijven deelde Villeneuve zijn film namelijk in twee delen op. Dit is het voorgerecht, maar voor het hoofdgerecht, part 2, heeft hij nog geen groen licht. Als het van hem afhangt wordt er zo snel mogelijk, ergens in 2022, opnieuw gedraaid. Maar als te weinig mensen het voorgerecht bestellen, zal het geld voor de hoofdmaaltijd niet op tafel gelegd worden.

Hoe vaak heb je moeten horen: begin er toch niet aan, deze saga is te groot en te complex?

Denis Villeneuve: Eerlijk gezegd slechts één keer, van Hans Zimmer dus. Hans is net als ik al veertig jaar een grote fan van het boek. Het was een van zijn oudste dromen om een soundtrack voor Dune te componeren. Hij heeft zelfs niet naar de oude film gekeken omdat hij maagdelijk wilde blijven. Hij had muziek voor Dune in zijn hoofd en hij wilde die niet besmetten door een andere soundtrack.

Nu, ik heb aan hem toen toegegeven dat de kans dat we deze onderneming tot een goed einde zouden brengen niet zo groot was. Net omdat je je oudste, grootste droom verfilmt, leg je jezelf enorm veel druk op. Onze eigen verwachtingen waren zo hoog dat je er bijna niet aan kon voldoen. Ik had het gevoel dat ik verantwoording had af te leggen aan de dertienjarige Denis Villeneuve, betoverd door de poëzie van Frank Herberts boek en door wat het vertelde over het werkelijke hoofdpersonage, de natuur – ik twijfelde destijds tussen bioloog of filmregisseur worden. Hoe Herbert ecologie benadert in Dune, vond ik ongelofelijk fris, rijk, poëtisch en krachtig. Zijn visie op de natuur is verbijsterend – al die prachtige ecosystemen! Zijn exploratie van de impact van kolonialisme en de chaos die dat veroorzaakt, is vandaag nog steeds relevant. En dat alles verpakt in het verhaal van een jonge man die worstelt met zijn identiteit en zijn weg zoekt in de wereld. Zoals ikzelf op dat moment. Hoe Paul Atreides zichzelf vindt doorheen een andere cultuur, was wonderlijk in mijn ogen.

Verfilm dat maar eens.

Villeneuve: De grootste uitdaging is om die jongere zelf niet teleur te stellen. Tiener Villeneuve werd een Dune-fanaat en een grote, absolute dromer. Hoe plezier ik hem, wetende dat hij ook alle hardcorefans van het boek vertegenwoordigt? Ik was zelf mijn grootste criticus bij deze film. Ik was de hele tijd met mezelf aan het onderhandelen. Nu, dat was niet alleen kommer en kwel. Het is intens genieten als je beelden tot leven ziet komen die héél dicht bij je vroegste Dune-dromen staan. Andere keren was ik teleurgesteld door het grote verschil met wat ik aan het maken was. Het positieve haalde gelukkig makkelijk de bovenhand.

Het was van Incendies (2010) geleden dat je zelf nog had meegeschreven aan het scenario. Vanwaar die terugkeer naar de schrijftafel?

Villeneuve: Ik heb scenario’s een tijdje links laten liggen om de eenvoudige reden dat ik op projecten als Prisoners, Arrival en Enemy (2013) met zeer goede Hollywoodscenaristen kon samenwerken. Op den duur was ik haast te verlegen om nog zelf achter mijn toetsenbord te kruipen. En bij Blade Runner 2049 kwam ik pas aan boord toen er al een scenario was. Deze keer stond ik wel aan de wieg van het project. Ik heb luidop geroepen dat Dune verfilmd moest worden en het in handen genomen. Ik voelde de nood om weer zelf te schrijven omdat ik een pak zaken van dat boek waar ik al veertig jaar een intieme band mee heb absoluut wilde terugvinden in de adaptatie. Het schrijfplezier was snel terug. Tegen het risico om fouten te maken heb ik me beschermd door me te omringen met mensen als Eric Roth (de scenarist die een Oscar won voor Forrest Gump , nvdr.) en Jon Spaihts (scenarist van Prometheus en Dr. Strange , nvdr.).

Wat zag je in hoofdrolspeler Timothée Chalamet?

Villeneuve: Over het proces dat aan de keuze voor Timothée voorafgaat, kan ik heel kort zijn: er was er geen. Er was geen plan B, er was alleen maar Timothée. Gelukkig was het niet moeilijk om hem te overtuigen. Hij stond te popelen om samen te werken.

Paul Atreides, zijn personage in Dune, is een intellectueel. Je moet voelen dat hij twijfelt, dat hij de wereld wil herdenken en bereid is een andere realiteit dan de vertrouwde te omarmen. Timothée is zeer bedachtzaam en zijn ogen weerspiegelen dat. Daarnaast moet Paul ook immens charismatisch zijn: je moet geloven dat hij in de toekomst een religieuze leider wordt die een leger kan aanvoeren. Timothée heeft die waanzinnige rocksterkwaliteit. Bovendien ziet hij eruit alsof hij nog een tiener is, terwijl hij al 22, 23 was ten tijde van de opnames. Dat was perfect voor Paul Atreides: een zestienjarige met een oude ziel.

Kun je voor de slechte verstaander nog eens herhalen waarom je Dune best op het grote scherm bekijkt? Dat zou vroeger een evidentie geweest zijn, nu is het dat duidelijk niet meer.

Villeneuve: De liefde voor het grote scherm en de bioscoopervaring heeft voor mij helemaal niets met nostalgie te maken. De beeldcomposities bedenken, het draaien, het monteren, het sounddesign maken: alles is anders als het voor het witte doek bedoeld is in plaats van voor een tv-scherm. De filmtaal is geconcipieerd voor grote schermen en heeft zich ontwikkeld in de wetenschap dat films in een bioscoop vertoond worden.

In een bioscoop is de overgave ook veel groter. Je kijkt veel geconcentreerder en aandachtiger dan thuis, waar je even kunt pauzeren en door honderden dingen wordt afgeleid. In de filmzaal ben je overgeleverd aan het spektakel. Je wordt volledig ondergedompeld in een andere wereld. Ik vind dat persoonlijk zeer, zeer belangrijk.

Het zit je hoog.

Villeneuve: Ja, natuurlijk. Nog belangrijker is de gemeenschappelijke ervaring. In de bioscoop kijk je samen met anderen. Ik vind dat we dat moeten koesteren en beschermen. De mens is helemaal niet gemaakt om in isolement te leven maar om samen emoties te delen en ideeën uit te wisselen. Ik vind dat diepzinnig en mooi en ik zou dat heel graag vrijwaren voor de toekomst.

Welk gevaar dreigt er dan?

Villeneuve: Ik maak me een beetje zorgen over de toenemende tribalisering. De wereld raakt steeds meer opgedeeld in stammen: de Hulu-stam, de Apple-stam, de Amazon-stam. We stevenen af op een situatie waarin een film per definitie slechts een gedeelte van de samenleving bereikt: de mensen met een abonnement op deze of gene specifieke streamingdienst. Ik hou van het idee dat iedereen een bioscoop kan binnenlopen zonder ergens lid of abonnee van te zijn. Een beetje liefde voor film volstaat. Cinema zet de deur voor iedereen open. Ik hou niet van het idee dat films slechts in kleine bubbels worden gedeeld – houdt wat ik zeg een beetje steek?

Wat vond je destijds eigenlijk van Dune van David Lynch? En heb je er terug naar gekeken, al was het maar om te zien hoe het vooral niet moet?

Villeneuve: Ik heb zijn Dune niet herbekeken. Min of meer uit respect voor David Lynch. Ik wilde zo veel mogelijk focussen op het boek en bovendien, mijn herinneringen aan zijn film zijn levendig genoeg.

Toen ik in de jaren tachtig hoorde dat Lynch zich aan een adaptatie van Dune had gezet, sprong ik een gat in de lucht. Ik ben een kolossale Lynch-fan. Maar zijn versie kon me maar half bekoren. Sommige elementen waren indrukwekkend, andere stukjes weken naar mijn gevoel te fel af van de ziel van het boek. Toen al bedacht ik me: op een dag moet iemand anders Dune nog eens verfilmen. Tot mijn grote verbazing heeft er zich voor mij niemand aan gewaagd.

Boek en film zijn doordesemd van de Arabische cultuur. Toen Frank Herbert Dune in de jaren zestig schreef, zag een groot deel van de internationale gemeenschap nog vrijheidsstrijders in Arabieren die we vandaag voor terroristen aanzien. Hoe ben je daarmee omgegaan? ‘Jihad’ bijvoorbeeld is een term uit het boek die je in de film niet gebruikt.

Villeneuve: Het is waar dat de geschiedenis op dat punt enórm is gekanteld. Ik durf te zeggen dat het ook een kwestie is van je gezichtspunt. Wij zijn van de westerse wereld en dat dicteert onze blik. Er zijn ook veel mensen die in onze vijanden vrijheidsstrijders zien die het gelijk aan hun kant hebben.

Het boek gebruikt inderdaad het woord jihad. Ik heb het laten vallen omdat het in de wereld van vandaag, zeker in het Westen, veel meer een beladen connotatie heeft dan vroeger. Naar mijn aanvoelen was het risico te groot dat het de kijker zou afleiden.

Is dat zo?

Villeneuve: Dune is een film voor het grote publiek, niet iedereen zou die term verwelkomen. Daarom ben ik voor het generische ‘heilige oorlog’ gegaan. Het belangrijkste is dat deze nieuwe adaptatie ons opnieuw in staat stelt om over religie te praten zonder iemand te beledigen of schofferen. Ik ben hier niet om te beledigen, ik ben hier om het idee te exploreren dat het erg gevaarlijk is om religie en politiek te vermengen. Daarom heb ik het woord jihad verwijderd.

Goeie sciencefiction zou vooral iets over onze huidige wereld moeten zeggen.

Villeneuve: Helemaal eens. Goeie sciencefiction bekritiseert of weerspiegelt de realiteit.

Wat zegt jouw versie van Dune over de wereld van vandaag?

Villeneuve: Dune tackelt feminisme, de impact van kolonialisme, de vernietiging als het geweld van het kolonialisme uit de hand loopt, de overexploitatie van natuurlijke rijkdommen, de gevaarlijke uitwassen van extreem kapitalisme én de grote gevaren die ontstaan als politiek en religie verstrengeld worden. Wat wil je nog meer? Dat was relevant toen Frank Herbert zijn boek schreef en dat is het nu zo mogelijk nog meer. Die man was een ziener.