‘Stillwater’: gebaseerd op de Amanda Knox-saga, en dat hadden ze haar misschien moeten laten weten

Geert Zagers
Geert Zagers Journalist bij Knack Focus

Hoe ver kun je gaan in het adapteren van waargebeurde feiten?

Waarschuwing: Dit stuk bevat grote spoilers voor Stillwater, waaronder het einde van de film.

In mei van dit jaar verscheen de allereerste trailer van Stillwater, de nieuwe film van Tom McCarthy, die eerder de Oscarwinnaar Spotlight had geregisseerd . Matt Damon, met sik en baseballpet, speelt daarin Bill Baker, die zijn dochter Allison uit een Franse cel probeert te krijgen. Allison werd toen ze in Marseille studeerde veroordeeld voor de moord op haar huisgenote, maar blijft haar onschuld volhouden. Wanneer de advocaten het opgeven, zet haar vader de strijd verder.

Amanda Knox reageerde heftig toen Stillwater in de VS uitkwam: ‘Dit is geen nieuwe fictionalisering. Dit is een vals narratief waar ik al meer dan tien jaar tegen vecht.

De namen en de locaties kloppen niet, maar verder valt er niet naast te kijken: de premisse van Stillwater vertoont overduidelijke parallellen met het waargebeurde verhaal van Amanda Knox, de Amerikaanse studente die vier jaar onterecht vastzat voor de moord op haar huisgenote. Iets wat Tom McCarthy ook niet ontkent. In het eerste interview dat hij over de film gaf, aan Vanity Fair, legde hij uit hoe de plot ‘rechtstreeks geïnspireerd was door de Amanda Knox-saga’. ‘We hebben een stukje van haar zaak genomen en alles errond gefictionaliseerd’, zei hij. McCarthy, die ook Spotlight al baseerde op waargebeurde feiten, had de zaak destijds van dichtbij gevolgd en vroeg zich af ‘hoe het zou zijn om in Knox’ schoenen te staan’.

Niet dat hij het haar zélf vroeg. Stillwater kwam er zonder toestemming van Amanda Knox. Meer zelfs: de eerste keer dat Amanda Knox ontdekte dat er een film over haar ervaringen was gemaakt, was toen ze die allereerste trailer zag.

Dat was niet netjes.

En dan had Amanda Knox het einde van de film nog niet gezien.

Stillwater vertelt het verhaal waar Amanda Knox al veertien jaar tegen strijdt.

De echte feiten: in 2007 werd in het Italiaanse Perugia Meredith Kercher, een 22-jarige Britse studente, vermoord aangetroffen. De politie kwam al snel de twintigjarige Rudy Guede op het spoor. Guede had al eerder inbraken gepleegd, sporen van zijn DNA waren op de plaats delict aangetroffen en de dag na de moord was hij het land ontvlucht. Guede werd veroordeeld, maar daar stopte het onderzoek niet. De rechercheurs waren ervan overtuigd dat hij niet alleen had gehandeld en verlegden hun aandacht naar de twintigjarige Amerikaanse Amanda Knox, een van de huisgenoten van Kercher, en haar toenmalige Italiaanse lief Raffaele Sollecito.

Op basis van dubieus DNA-bewijs en van onder druk afgelegde bekentenissen construeerde de Italiaanse procureur de piste dat Knox, Sollecito en Guede de moord samen hadden gepleegd na een uit de hand gelopen seksspel, waarbij Knox de fatale messteek zou hebben gegeven. Niet onbelangrijk: het onderzoek stond onder grote druk door de massale internationale persaandacht. Delen van de pers hadden Amanda Knox ‘Foxy Knoxy’ gedoopt, noemden haar een mannenverslindster en duivelin en speculeerden bijna dagelijks over haar seksleven, geaardheid en moraliteit. De jury ging mee in het verhaal van de procureur en Knox werd in 2009 veroordeeld tot 26 jaar cel.

Na vier jaar cel kreeg haar zaak een nieuwe wending: rechters oordeelden dat het DNA-bewijs tegen Knox vermoedelijk gecontamineerd was en spraken haar vrij, waarna Knox terugkeerde naar Amerika. De definitieve vrijspraak zou pas in 2015 volgen, toen het Italiaanse Hof van Cassatie zich over de zaak boog en grote fouten in het onderzoek en onvoldoende bewijsmateriaal vaststelde. Na acht jaar was Amanda Knox, 28 ondertussen, eindelijk onschuldig en kon ze verder met haar leven.

Matt Damon als Bill Baker, wiens dochter in Stillwater veroordeeld is voor moord.
Matt Damon als Bill Baker, wiens dochter in Stillwater veroordeeld is voor moord.

Of toch in theorie.

In de praktijk bleef de naam Amanda Knox voor altijd met de moord verbonden. Het slachtoffer was Meredith Kercher, de dader was Rudy Guede, maar de zaak bleef ‘de Amanda Knox-saga’ heten. Eén voorbeeld: toen Guede eind vorig jaar vrij kwam, kopte de New York Post ‘Man die Amanda Knox’ huisgenote vermoordde vrijgelaten met gemeenschapsdienst’. ‘Mijn naam is de enige die níét in die kop zou moeten staan’, zei Knox daar zelf over.

Erger was dat er daarmee ook een zweem van verdachtmaking rond haar bleef hangen. Haar enige betrokkenheid bij de moord was dat ze anderhalve maand in hetzelfde studentenhuis had gewoond als het slachtoffer, dat ze verder niet kende. Maar de karaktermoord in de pers, het complexe rechtsverloop – Knox werd twee keer veroordeeld en twee keer vrijgesproken – en de gebrekkige aandacht voor de echte dader, maakten van de Amanda Knox-zaak een wazig verhaal, waarbij een deel van de publieke opinie aan haar onschuld bleef twijfelen. ‘Het is iets waar ik nog elke dag mee geconfronteerd wordt: mensen die denken dat ik op een of andere manier toch betrokken ben’, zei Knox aan Vox. ”Zelfs als ze juridisch gesproken onschuldig is, zal ze op de een of andere manier toch verantwoordelijk zijn voor de moord.’ Of: ‘Ze weet iets wat ze niet zegt.”

Wat ons brengt bij waarom er zoveel controverse is over Stillwater. De echte schok voor Amanda Knox was niet dat de premisse van de film gebaseerd is op haar ervaringen. De echte schok was dat die premisse een twist kreeg. In Stillwater slaagt Bill Baker erin om de moordenaar op te sporen, krijgt hij zijn dochter vrij en keren ze terug naar Amerika. Waarna het verhaal een finale wending neemt. In de laatste scène vertelt Allison aan haar vader wat hij al vermoedde: ze had de moordenaar gevraagd om haar huisgenote, met wie ze een tumultueuze lesbische relatie had, ‘buiten te werken’. Ze had niet bedoeld dat hij haar moest vermoorden, maar zo had hij het wel begrepen. In Stillwater is Allison Baker onschuldig, maar niet helemaal.

Amanda Knox reageerde dan ook heftig toen de film vorige maand in de VS uitkwam, eerst op Twitter, later in een opiniestuk en een aantal interviews. ‘De makers van Stillwater zeggen dat ze de premisse van het Amanda Knox-verhaal hebben genomen en er een nieuwe richting aan hebben gegeven. Wel, die nieuwe richting fictionaliseert niet alleen mijn onschuld weg, het is ook geen nieuwe richting. Ze tonen gewoon de versie die de openbare aanklager in de rechtbank heeft voorgesteld’, zei ze in Vox. ‘Allison had een seksuele relatie met haar huisgenote, iets waar ik van beschuldigd werd – of toch dat ik een hand had in de verkrachting van mijn huisgenote. Plus: ze is indirect betrokken in de moord op het Meredith Kercher-personage. Dit is geen nieuwe fictionalisering. Dit is een vals narratief waar ik al meer dan tien jaar tegen vecht. Stillwater versterkt de mythe die mijn reïntegratie in de maatschappij in de weg staat.’

Het is Amanda Knox’ verhaal wanneer ze het verkopen met de seks en het mysterie. Maar het is niet Amanda Knox’ verhaal wanneer het gaat over hoe Amanda Knox zich daarbij voelt.

Amanda Knox

Het probleem met Stillwater gaat verder dan een discussie over artistieke vrijheid.

Tom McCarthy, de regisseur van Stillwater, heeft al gereageerd op Knox’ uitspraken. Hij benadrukt dat hij haar onschuld niet wil ondergraven en dat de film een fictiewerk is. ‘Dit is niet de film die Amanda Knox denkt dat hij is. Stillwater neemt, zoals veel films, aspecten over uit het echte leven, maar het verhaal gaat over de fictieve zoektocht van Bill Baker, zijn relatie met zijn vervreemde dochter en een Franse vrouw en dier jonge dochter die hij onderweg ontmoet. De film gaat niet over de ervaringen van Amanda Knox.’

Dat klopt ook. Op de premisse na is vijfennegentig procent van het verhaal verzonnen. Bill Baker, de vader van Allison Baker, is niet Curt Knox, de vader van Amanda Knox. (Bill Baker is een arbeider uit het Amerikaanse Heartland die worstelt met werk, familieleven en gekwetste mannelijkheid. Curt Knox werkt in de financiële wereld van Seattle.) Zijn speurtocht naar de echte moordenaar is volledig fictief, net zoals de getroebleerde relatie met zijn dochter. (Curt Knox deed geen speurwerk, aangezien de echte dader al gevangen zat, en steunde zijn dochter doorheen de jaren.)

McCarthy gebruikt de waargebeurde premisse dan ook om zijn eigen verhaal te vertellen. Een verhaal over een American abroad, die in het buitenland geconfronteerd wordt met zijn Amerikaanse identiteit. Een verhaal over de ambiguïteit van schuld en onschuld ook. In Stillwater ontvoert Bill Baker de moordenaar van zijn dochter om haar vrij te krijgen, waarmee hij zelf ook een misdaad begaat. De twist dat Allison Baker niet helemaal onschuldig is, lijkt dan ook geen commentaar op de zaak van Amanda Knox: hij past simpelweg binnen een groter thema dat de film wil aanraken.

McCarthy heeft gelijk: Stillwater is géén Amanda Knox-verfilming. Alleen: daarmee is de controverse niet uitgeklaard. McCarthy heeft net iets meer gedaan dan een waargebeurde premisse nemen en er een fictief verhaal rond verzinnen. Stillwater bouwt namelijk ook voort op de publieke kennis van de Amanda Knox-zaak. Het eerste halfuur van de film, bijvoorbeeld, is alleen te volgen voor wie het echte verhaal kent. De ‘Eén jaar eerder…’-flashback waar zoveel films mee beginnen, zit hier in het hoofd van de kijker. Haar verhaal speelt de hele film lang mee – en dus ook bij dat einde.

Nog problematischer is hoe de film in de markt werd gezet. Door in de allereerste interviews al te zeggen dat de film ‘rechtstreeks geïnspireerd is door de Amanda Knox-saga’, zette McCarthy de toon van de marketingcampagne. Er verscheen geen enkele recensie en geen enkel interview zonder dat de naam Amanda Knox viel. Als kijker vraag je je dan ook voortdurend af wat waar is en wat niet. Het is de dubieuze spreidstand van Stillwater: een film die tegelijk ‘losjes gebaseerd’ en ‘rechtstreeks geïnspireerd’ is door de ervaringen van Amanda Knox.

‘Het is Amanda Knox’ verhaal, maar het is niet Amanda Knox’ verhaal’, zei Amanda Knox daarover. ‘Het is Amanda Knox’ verhaal wanneer ze het verkopen en wanneer het herkenbaar is als Amanda Knox’ verhaal met al die elementen die we superfascinerend vinden zoals de seks en het mysterie. Maar het is niet Amanda Knox’ verhaal wanneer het gaat over hoe Amanda Knox zich daarbij voelt. You can’t have your cake and eat it too.

Tom McCarthy (r.) op de set, met Abigail Breslin en Matt Damon, dochter en vader Baker in Stillwater.
Tom McCarthy (r.) op de set, met Abigail Breslin en Matt Damon, dochter en vader Baker in Stillwater.

De film toont de grijze zone tussen fictie en fictionalisering. Nog maar eens.

En Stillwater legt nog een ander pijnpunt bloot van het fictionaliseren van waargebeurde verhalen: toestemming. Juridisch gesproken is Amanda Knox een publiek figuur in de VS, wat er in de praktijk op neerkomt dat iedereen haar verhaal mag gebruiken zonder haar toestemming of medewerking. Dat is wrang, aangezien Amanda Knox haar publieke bekendheid alleen maar te danken heeft aan de gerechtelijke dwaling waarvan ze het slachtoffer was.

Wat talloze filmmakers niet verhinderde om haar verhaal te gebruiken. Er was de documentaire Amanda Knox: Murder on Trial in Italy, die verscheen terwijl ze nog in een Italiaanse cel zat en waarin oorspronkelijk een droomscène zat waarin Knox Kercher vermoordde. Er was The Face of an Angel van Michael Winterbottom in 2014, eveneens ‘geïnspireerd door de Amanda Knox-saga’. En dan waren er nog talloze boeken, documentaires en podcasts over haar zaak, op enkele na allemaal zonder haar medewerking. ‘Ik heb het gevoel dat ik niet besta’, vertelde ze aan Variety. ‘Ik voel me alsof ik een personage ben in het hoofd van de mensen en ze zich niet meer herinneren dat ik een echt persoon ben met een echt leven.’

Hoe ver kun je gaan in het fictionaliseren van feiten? Mag je iemands leven blijven verfilmen en vermarkten zonder toestemming van die persoon? En wat met artistieke vrijheid? De controverse omtrent Stillwater is niet eenduidig, maar toont net daardoor de problemen met de grijze zone tussen fictie en fictionalisering.

Een grijze zone die overigens steeds vaker wordt betwist. De jongste jaren kregen meerdere op feiten gebaseerde films weerwerk van ontevreden geportretteerden. De familie van Don Shirley sprak zich uit tegen ‘de leugenachtige manier’ waarop die pianist uitgebeeld werd in The Green Book, meervoudig Oscarwinnaar in 2019. Hustlers, de verfilming van een New York-artikel over strippers die hun klanten beroofden, werd vorig jaar aangeklaagd door de echte vrouw achter Jennifer Lopez’ personage omdat ze vond dat ze de makers zich te veel artistieke vrijheid hadden gepermitteerd in haar portret. De vrouw op wie Cat Person gebaseerd is, een kortverhaal dat in 2017 viraal ging, stapte deze zomer nog naar de media: ze vond dat haar relatie in het verhaal onjuist werd voorgesteld en had pas achteraf ontdekt dat haar leven viraal was gegaan. Artistieke vrijheid lijkt minder dan vroeger een vrijgeleide voor regisseurs en schrijvers. ‘Er is een cultureel momentum waarin we ons bewuster worden van hoe mensen door anderen gerepresenteerd worden’, zegt Amanda Knox. ‘Uiteindelijk vind ik dat je iedereen moet toelaten om een verhaal te vertellen. Maar het moet wel echt en menselijk zijn en niet ten koste gaan van de mensen die je representeert.’

Voor de duidelijkheid: Knox, die ondertussen zelf als journalist en podcastmaker werkt, vraagt niet dat Stillwater uit de zalen verdwijnt. Haar reactie is ook geen pleidooi tegen het fictionaliseren van echte verhalen. Ze wil vooral dat fictiemakers hun impact ernstiger nemen. ‘Als je een waargebeurd verhaal fictionaliseert, fictionaliseer het dan echt. Je draagt een verantwoordelijkheid wanneer je duidelijk parallellen trekt tussen fictieve en echte mensen. Want mensen gaan onvermijdelijk conclusies trekken uit dat fictieve verhaal en het toepassen op de echte persoon.’

Stillwater

Vanaf 22/9 in de bioscoop.

De inhoud op deze pagina wordt momenteel geblokkeerd om jouw cookie-keuzes te respecteren. Klik hier om jouw cookie-voorkeuren aan te passen en de inhoud te bekijken.
Je kan jouw keuzes op elk moment wijzigen door onderaan de site op "Cookie-instellingen" te klikken."

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content