Regisseur Attila Szász rijt Hongaarse wonden open: ‘Laat dit alsjeblieft nooit meer gebeuren’

Met zijn kil ogende drama Eternal Winter, een waargebeurd liefdesverhaal in barre omstandigheden, wil de Hongaarse regisseur Attila Szász oude wonden blootleggen, maar ook trauma’s bespreekbaar maken en hoop geven. ‘Zelfs uit de donkerste hoofdstukken kunnen we leren.’

Hongaarse cinema is onlosmakelijk verbonden met de zwarte bladzijden uit de nationale geschiedenis. Het is daar aan de kunstenaars om trauma’s te verbeelden waarover amper gesproken wordt, om oude wonden terug open te rijten opdat ze zouden kunnen helen.

Regisseur Attila Szász, een laatbloeier die voorlopig enkel tv-films op zijn conto heeft staan, neemt zijn verantwoordelijkheid als verteller met geheven hoofd op. Samen met zijn scenarist – wiens grootvader in een goelag terechtkwam – verfilmde hij een onnoemelijk zware periode uit het leven van Irén Walther, een Hongaarse vrouw die van haar familie werd weggerukt door Russische soldaten om hard labeur te leveren.

Eternal Winter is pas de eerste fictiefilm over etnische Duitsers in Hongarije die gedeporteerd werden naar werkkampen in de Sovjet-Unie, als straf voor de Hongaarse steun aan het Duitsland van Hitler. Met de goedkeuring van Churchill en Roosevelt zagen 700 000 Hongaren hun noodlot tegemoet. Tot vandaag is het in Hongarije officieus verplicht om erover te zwijgen. Kleinkinderen weten amper wat hun grootouders is overkomen.

U begon uw carrière als filmcriticus en heeft reclamefilmpjes gemaakt. Het duurde een hele tijd voor u aan uw eerste langspeelfilm kon beginnen.

SZASZ: Het kostte me bijna tien jaar. Ik maakte de fout om te groot te willen starten, met een internationale coproductie. Ik jaagde op producers uit vier verschillende landen en A-list actors. Opeens kreeg ik een resolute ‘nee’ en realiseerde ik dat het op die manier niet zou gaan gebeuren. Ik moest terug naar de basis, naar low-key filmmaken.

Mijn eerste langspeler werd een tv-film die ik in amper 17 dagen draaide. Toch was het een fantastische ervaring. Plots kwamen de andere projecten in een stroomversnelling. Leuk toch?

Hoe kwam u bij het verhaal van Irén Walther terecht?

SZASZ: Het was scenarioschrijver Norbert Köbli die een kortverhaal gebaseerd op waargebeurde feiten gelezen had. Dat verhaal lag al vele jaren in een lade, klaar om als inspiratie te dienen.

In 2015 hield het Hongaarse Memorial Comité een herdenking voor de gebeurtenissen in de goelags. Ze hielden ook een call voor scenario’s. We dienden het onze in en ze hielden van ons idee.

Het is een enorm belangrijk verhaal om te vertellen. Het is de eerste fictiefilm in Hongarije die een stem geeft aan die 700 000 mensen die weggerukt werden bij hun familie. Dat was een heuse verantwoordelijkheid. De idee van liefde in deze omstandigheden sprak me aan. Bovendien is het interessant om het vrouwelijke perspectief op deze gebeurtenissen te ontdekken.

Hongaarse cinema in het algemeen is altijd al geïnteresseerd, gefascineerd en getraumatiseerd geweest door het verleden.

SZASZ: We hebben nog zoveel onbesproken verhalen. Trauma’s die nog niet verwerkt zijn. Het zit in ons systeem. Er is niet eens een nationale consensus over welke verhalen er al mogen verteld worden. Mensen dragen nog steeds een schuldgevoel met zich mee. Overlevenden van de werkkampen mochten hun relaas niet doen toen ze terugkeerden naar hun familie, terwijl 300 000 gedeporteerden daar wel om het leven kwamen. Bijna een derde van de Hongaarse families hebben verwanten die dit leed meemaakten.

Hoe werd de film in Hongarije onthaald?

SZASZ: De reacties waren overweldigend. Veel wonden waren niet geheeld. Nu kan er gepraat worden. Veel mensen schreven ons dat dit exact was wat hun grootmoeder of -vader hadden meegemaakt.

We kozen bewust om het verhaal op een toegankelijke manier te vertellen. Ik wou een groot publiek bereiken. We konden niet experimenteren omdat ik deze film als educatiemateriaal en katalysator voor een gesprek zie.

Hebt u bewust een sterk vrouwelijk personage in het centrum van uw film geplaatst?

SZASZ: Het is veel interessanter uit een vrouwelijk perspectief te vertrekken, want er zijn al heel wat films over mannen die proberen te overleven in kampen. De camera blijft voortdurend bij het vrouwelijke perspectief. Vrouwen hadden andere overlevingsproblemen dan mannen. We wilden geen torture porn maken en kozen er dus bewust voor om niet te expliciet te zijn.

Wou u ook commentaar geven op de huidige maatschappij?

SZASZ: Historische films werken het best wanneer ze iets vertellen over vandaag. Het laat je denken: zou ik dit overleven? De jongeren vrezen dat de wereld op weg is naar het duister. Ik wil met de film tonen dat we zo’n nachtmerrie niet meer hoeven mee te maken. Laat dit alsjeblieft nooit meer gebeuren.

Toch kiest u voor een boodschap van hoop.

SZASZ: Eternal Winter is een uitzondering. Ik las daarnet dat die andere Hongaarse film, Son of Saul, alle hoop wegneemt en dat je mijn film moet bekijken op het terug te krijgen. (grijnst)

Als kijker verkies ik ook de films die me achterlaten met een hoopvol gevoel. We baseerden ons wel op een waargebeurd verhaal. We weten dat dit is gebeurd. De zoon van Irén schreef een boek over haar. Hij hielp ons tijdens de productie. We ontmoetten ook een vrouw die in hetzelfde kamp verbleef als dat van Irén. Zij had het echter te moeilijk om erover te praten.

Wat betekent cinema voor u?

SZASZ: Mijn droom is om iets te maken dat mensen zich blijven herinneren en hen helpt om beter te worden. Zelfs uit de donkerste hoofdstukken kunnen we leren. Het allerbelangrijkste is dat het publiek iets mee naar huis moet nemen.