Oscarwinnares Chloé Zhao: ‘Niet gedefinieerd worden door afkomst, gender of klasse, dát is vrijheid voor mij’

Chloé Zhao heeft als tweede vrouw de Oscar voor de beste regie gewonnen met haar prachtige roadmovie Nomadland. De film werd ook beloond met de Oscar voor de beste film. De Chinese rasregisseuse over haar zwerftochten doorheen de marges van de Amerikaanse droom. ‘Een lockdown betekent weinig als je met je mobilhome ergens langs een highway in Nevada staat.’

In haar discrete debuut Songs My Brothers Taught Me (2015) trok ze de badlands van South Dakota in. In opvolger The Rider (2017) zong ze de blues van een gevallen rodeocowboy. In de roadmovie Nomadland (2020) volgt ze het spoor van vrijbuiters door de VS. En in Eternals voert ze straks de superhelden uit het Marvel Cinematic Universe op. De films van Chloé Zhao zijn zo diep in de Amerikaanse popmythologie ingebed dat je haast zou vergeten dat ze geboren en getogen is in China. Wat Zhao’s prachtprenten ook gemeen hebben, is een voorliefde voor uit de pols geschoten natuurlyriek à la Terrence Malick en ongekunsteld neorealisme, met amateuracteurs die (min of meer) zichzelf spelen.

Dat is ook het geval in Nomadland, haar derde, naar rubber, smeerolie en melancholie geurende langspeler die vorig jaar al de Gouden Leeuw won op de Mostra van Venetiën en nu drie belangrijke Oscars – beste film, beste regisseur en beste vrouwelijke hoofdrol – in de wacht sleepte. In haar hybride, tussen documentaire en fictie glijdende stijl volgt Zhao het emotionele en geografische parcours van Fern, een voormalige lerares van rond de zestig. Net zoals miljoenen andere gesettelde Amerikanen werd zij zo’n tien jaar geleden slachtoffer van de bankencrisis en trekt ze sindsdien met haar camper van de ene sjofele parkeerplaats naar het andere pover betaalde interimbaantje. Al blijft de vraag of Fern, die nog steeds niet over de dood van haar man heen is, haar nomadenleven leidt uit bittere, economische noodzaak of ook deels uit existentiële roeping.

Werkte Zhao voor de indieparels Songs My Brothers Taught Me en The Rider nog uitsluitend met lokale amateurs, dan voert ze in Nomadland – geïnspireerd door Jessica Bruders gelijknamige non-fictieboek over Amerika’s nieuwe, voornamelijk blanke nomaden – voor het eerst ook professionele acteurs op. Die vallen evenwel nauwelijks op tussen de echte zwervers op vier wielen. Er is een bijrol voor karakterkop David Strathairn, maar de hoofdrol is voor Frances McDormand, de tweevoudige Oscarwinnares uit Fargo, Three Billboards outside Ebbing, Missouri en ander fraais. Zij was het die absoluut met Zhao wilde werken nadat ze drie jaar geleden danig onder de indruk was geraakt van The Rider, een film die overigens door het Belgische Caviar werd geproduceerd. ‘Frances’ voorstel kwam precies op het goede moment’, aldus de Chinese regisseuse, die straks de tweede vrouw kan worden die de Oscar voor beste regie wint, nadat Kathryn Bigelow in 2010 het felbegeerde beeldje ontving voor haar Irak-thriller The Hurt Locker. ‘Mijn werkmethode, het blenden van documentaire en fictie, stond na twee films min of meer op punt en ik wist niet goed hoe ik die nog verder kon aanscherpen, tot Frances me de kans bood om mijn werkwijze op een natuurlijke manier te laten evolueren.’

Samen met McDormand, die haar het idee voor Nomadland pitchte en mee aan boord kwam als producente, besloot Zhao om Bruders on-the-roadverslag over de outcasts van eenentwintigste-eeuws Amerika op te hangen aan één specifiek, fictief hoofdpersonage. Kwestie van de vele getuigenissen, anekdotes en sfeerbeelden uit het boek een narratieve ruggengraat te geven. Aldus werd ‘Fran’ omgedoopt tot ‘Fern’, een vrouw van rond de zestig die met haar mobilhome van Nevada naar Arizona trekt, langs de mythische landschappen, Amazon-pakhuizen en wegrestaurants van de Midwest, als een soort gedroomd alter ego van de echte McDormand.

‘Hoe Fern in de film reageert, is precies hoe Fran in het echt reageerde’, aldus Zhao, die ook voor Nomadland kon rekenen op de picturale poëzie van haar vaste cameraman en levensgezel Joshua James Richards. ‘Er is geen filter. Sommige replieken en scènes komen uit het boek, maar de meeste dingen hebben we ter plekke verzonnen.’ Het is een neorealistisch procedé dat Vittorio de Sica in 1948 al bezigde voor Ladri di biciclette, waarin de hoofdrolspeler ook écht een werkloze postbode was. Het verschil: McDormand, die zelf on the road trok met een camper, stelde bepaalde voorwaarden. Zo wilde ze niet dat haar zoon Pedro in beeld zou komen, of haar echtgenoot, filmmaker Joel Coen. U weet wel: hij die samen met broer Ethan prachtfilms als Fargo, The Big Lebowski en No Country for Old Men draaide.

‘Aanvankelijk stond ik wat sceptisch tegenover het idee om met Fran te werken, omdat professionals nieuw voor me waren, omdat iedereen haar kent en ze dus een zekere bagage met zich meebracht’, geeft Zhao toe. ‘Ik wilde authentiek zijn en hulde brengen aan de nomaden die me toegang tot hun wereld gaven. In geen geval wilde ik hun vertrouwen beschamen. Maar als er één bekende actrice is die haar persona buiten beeld kan laten, die niet aangetast is door Hollywood en die kan opgaan in de echte wereld, dan is zij het wel. Veel mensen zeggen me: ‘Na vijf minuten ben ik vergeten dat Frances McDormand meedoet.’ Dat is een enorm compliment, want Fern zit in elke scène.’

Songs My Brothers Taught Me en The Rider waren fictiefilms in documentaire stijl. Nomadland is gebaseerd op een journalistiek boek. Veranderde dat veel aan je aanpak?

Chloé Zhao: Het boek is geschreven in de ik-vorm. Jessica Bruder is drie jaar lang, weliswaar in verschillende periodes, met een camper door de VS getrokken in het zog van de nieuwe nomaden, om te achterhalen wie ze zijn, hoe ze leven en waarom ze het doen. Het boek leunt dicht aan bij fictie, omdat ze er zoveel kleurrijke karakters in beschrijft en ook aandacht heeft voor hun psychologie. Toen ik het las, was ik niet alleen gefrappeerd door de enorme sociologische research die ze had gedaan, maar ook door de literaire kwaliteit. Ze heeft echt weten te vatten hoe groot het fenomeen is in de States, hoeveel impact de Grote Recessie heeft gehad en nog steeds heeft. Er zijn naar schatting tien à twaalf miljoen Amerikanen die in hun camper leven, nadat ze hun vaste job en hun huis verloren. Ik had met andere woorden een enorm buffet waarvan ik als filmmaker kon eten. Het was mijn taak om daaruit een menu samen te stellen en dat op een smaakvolle manier op te dienen.

De meeste personages spelen min of meer zichzelf. Wat kan fictie doen wat documentaire niet kan?

Zhao: In ons leven hebben we feiten én poëzie nodig. Soms kunnen feiten de waarheid beter uitdrukken dan poëzie, en soms ligt poëzie dichter bij de waarheid dan feiten. Alle documentaires die ik bewonder, combineren die twee. Objectiviteit in film bestaat niet. Er zit altijd een maker achter die keuzes maakt. De emotionele waarheid valt niet uit te drukken in cijfers en tabellen. Daarvoor heb je fictie nodig, poëzie, en dat is hoe ik mijn verhalen vertel. Dat is ook wat mensen al eeuwenlang doen. Liefde, verdriet en wanhoop zijn onmeetbaar, maar beelden en woorden kunnen je een idee geven van wat die gedeelde, menselijke emoties betekenen.

De opnames van Nomadland dateren van 2019. Ben je in contact gebleven met de nomaden, en hoe trekken ze het in deze coronatijden, waarin de economie nog maar eens harde klappen krijgt?

Zhao: Ik heb vooral contact met de ouderen die in mijn cast zaten, doorgaans vijftigplussers. Hen hoor ik regelmatig via sociale media. Ik heb een fake account aangemaakt en we hebben een geheim onlinegroepje. Dat wordt gerund door Charlene Swankie, die zichzelf speelt in de film. Zelf hou ik de recensies of de box-officecijfers van Nomadland niet zo nauw in de gaten, maar Swankie houdt me van alles op de hoogte. ‘Er zaten vandaag driëntwintig mensen in de zaal.’ ‘Morgen is er daar een première.’ ‘Er waren kids die huilden op het einde.’ Ze lijkt wel mijn manager. De jongere nomaden daarentegen willen niet met me praten. Die beschouwen me als hun moeder, en je vertelt je moeder ook niet constant waar je bent en met wie. (lacht) Plus: jongeren hebben ook een drukker sociaal leven. Als je belt of mailt, zijn het alleen de ouderen die op de afspraak zijn. Ik denk dat de pandemie hun leven nog lastiger heeft gemaakt, zeker financieel, maar aan de andere kant zijn ze ook minder getroffen dan veel andere mensen aangezien ze sowieso een nomadisch leven leiden en geen traditioneel huis of gezin hebben. Wat betekent een lockdown als je mobilhome ergens langs een highway in Nevada staat?

Hoe reageerden ze op de film?

Zhao: Het doet me deugd om te zien dat ze trots zijn, en zich betrokken voelen bij de film. In september hadden we een drive-inpremière in de Rose Bowl in Pasadena, en daar zijn ze allemaal naartoe gekomen met hun camper. Ze wisten natuurlijk dat we hen gefilmd hadden, maar niet wat uiteindelijk de film heeft gehaald. Dat ze plots hun eigen gezicht op een Imax-scherm zagen maakte het ook speciaal. Gelukkig vonden ze het een goede film, al vinden ze vooral hun eigen performance geweldig. (lacht)

Nomadland is al je derde docufictiefilm over outsiders en verschoppelingen die je anders zelden of nooit in Hollywoodfilms ziet. Wat trekt je zo aan tot dat milieu en die thematiek?

Zhao: Ik ben natuurlijk zelf ook een outsider, als Chinese in de VS. Al heb ik me sowieso altijd aangetrokken gevoeld tot outsiders. In China zou ik ook zoeken naar mensen die daar aan de rand van de maatschappij leven.

Je leidt als filmmaker zelf ook het leven van een nomade. Naar wie of wat ga je precies op zoek in je artistieke queeste?

Zhao: Wow, da’s een diepe vraag. (lacht) Wat me drijft, denk ik, is het verlangen om niet door iets gedefinieerd te worden. Niet door afkomst, niet door gender, niet door klasse. Dat is vrijheid voor mij. Ik wil mijn eigen keuzes maken en niet telkens opnieuw dezelfde film maken. Ik wil uit mijn comfortzone gehaald worden. Ik wil dat elke film me naar nieuwe plekken en nieuwe mensen leidt. Zo groei je als persoon én als filmmaker. Zo leer je het medium beter begrijpen, de technologie, de tools. Hoe je verhalen vertelt is minstens even belangrijk als hetgeen je vertelt. Nomadland had een film als Songs My Brothers Taught Me en The Rider kunnen worden, maar door professionals als Frances en David aan boord te halen, en door voor het eerst een Ronin-camera te gebruiken, werd het toch weer iets anders. Vorm en inhoud zorgden voor een nieuw experiment waarmee ik mezelf kon heruitvinden. Zoiets kan akelig zijn, maar de opwinding haalt het bij mij toch telkens van de angst.

Dat blijkt, aangezien je volgende film Eternals wordt, een superheldenepos uit het Marvel Cinematic Universe.

Zhao:Eternals gaf me de kans om mezelf heruit te vinden als kind, aangezien ik altijd al gek was op manga’s en aanvankelijk ook manga-artieste wilde worden. Ik hou van realistische verhalen vertellen op intieme schaal, maar ook van allegorieën in een fantasiewereld. Ik heb Eternals gemaakt als een combinatie van beide. De schaal is groter, er is meer geld mee gemoeid, maar als je kunt werken met mensen die je vertrouwt, kun je kwetsbaar zijn, fouten maken en bijleren.

Je hebt met Nomadland inmiddels de Gouden Leeuw en tal van andere prijzen gewonnen, en straks komen daar mogelijk ook een paar Oscars bij. Voelde je vooraf dat de film zoveel impact zou hebben?

Zhao: Natuurlijk had ik dat nooit gedacht, al was het maar voor mijn mentale gezondheid. Als je bedacht bent op mogelijk succes, laat je de buitenwereld mee je film bepalen, en de manier waarop je leeft. Ik vermoedde wel dat meer mensen Nomadland zouden zien dan The Rider omdat Frances McDormand erin meedoet, maar that’s it. Het meest waardevolle vind ik nog dat de pandemie ervoor gezorgd heeft dat veel mensen hun leven zijn beginnen herwaarderen. Deze film speelt daarop in en biedt mensen blijkbaar een zekere troost. Dat is het grootste cadeau voor me. Die prijzen zijn de kersen op de taart.

Voel je, als vrouw die films maakt en als Chinese die in Amerika werkt, dat je een actieve rol kunt spelen binnen de veranderde, meer inclusieve filmwereld?

Zhao: Goed dat je zegt dat ik Chinese ben, en niet ‘Chinese-born’ want veel mensen denken dat ik ook de Amerikaanse nationaliteit heb, wat niet klopt. Mijn ouders vroegen al: wanneer ben jij Amerikaans geworden? (lacht) Ik geloof niet dat je verhalen vanuit één dominant perspectief kunt blijven vertellen. Diversiteit zit in de menselijke natuur. De omslag is gemaakt en in de toekomst zul je alleen maar meer vrouwen en meer mensen van kleur in films zien. Dat had trouwens al veel eerder moeten gebeuren.

Wat heeft je Chinese achtergrond je bijgebracht als filmmaker?

Zhao: Wat weinig westerlingen beseffen is dat, toen ik opgroeide in China in de jaren tachtig en negentig, we geen computers hadden, laat staan internet. Er reden zelfs amper auto’s rond. Er waren geen flatgebouwen, geen snelwegen. Niks. Als kind was het één grote speeltuin. Maar plots knipperden we met de ogen, en bam: alles was veranderd. Ineens. Ik mis die Aziatische onschuld, zoals ik het noem. Daarom hou ik zoveel van die afgelegen slaapstadjes in de badlands van South Dakota, waar ik Songs My Brothers Taught Me en The Rider heb gedraaid en een poos geleefd heb. Ze geven me het gevoel dat ik in een tijdmachine ben gestapt en ben teruggeflitst naar de wereld van mijn jeugd. Nu leef ik achter mijn computer, zoals zovelen onder ons, maar ik mis dat aardse, dat simpele, die connectie met de natuur, dat niet opgeslorpt worden door allerlei identiteiten en verantwoordelijkheden. Ik mis dat echt enorm. (zucht)

De roadmovie is een van de ultieme Amerikaanse filmgenres, met de weg als symbool voor vrijheid en individualisme. Hoe verhoudt Nomadland zich tot de genrecanon?

Zhao: Ik heb al veel gereisd en vaak in mijn auto geleefd. Amerika is gebouwd langs wegen en als je erdoorheen trekt, merk je dat alles gericht is op mobiliteit, op snel bijtanken, een hamburger eten en je reis voortzetten. Die persoonlijke reiservaringen zitten in de film, maar daarnaast zitten er ook knipogen in naar andere roadmovies. Sans toit ni loi van Agnes Varda is een persoonlijke favoriet, maar ik hou ook enorm van Easy Rider van Dennis Hopper en Peter Fonda en My Own Private Idaho van Gus Van Sant. De film die ik iedereen heb laten zien voor we aan de opnames begonnen, was evenwel Happy Together van Wong Kar-Wai. Dat is weliswaar geen roadmovie want hij speelt zich af in een stad, maar hij gaat ook over hunkeren, over je plek zoeken in de wereld, over eenzaam zijn in gezelschap, want eenzaam zijn is niet hetzelfde als geïsoleerd zijn.

Tot slot: heb je zelf een camper?

Zhao: Ik was een camper aan het inrichten vlak voor ik aan Nomadland begon. De beweging om minimalistischer te leven en back to basics te gaan, met kleiner wonen, homesharing enzovoort, is al enkele jaren bezig. De druk die de consumptiemaatschappij ons oplegt, wordt alsmaar groter en veel mensen haken af, vrijwillig of uit noodzaak. Steeds meer mensen realiseren zich dat een grote villa of een dure wagen hen niet noodzakelijk gelukkiger maakt. Integendeel. Het maakt onze verwachtingen alsmaar groter waardoor we sneller nukkig en ontevreden zijn. Het kapitalisme dwingt mensen om te blijven consumeren, anders stort het hele systeem in. Ik heb het gevoel dat de jongere generatie een alternatief zoekt, en dat is waar Fran en ik ook in geloven. Het is een van de redenen waarom Nomadland zoveel mensen aanspreekt, denk ik. De film toont een andere weg, en komt wat dat betreft op het juiste moment.