Ook seizoen drie van ‘My Brilliant Friend’ toont hoe je een verfilming van een bestseller aanpakt

In zijn derde seizoen maakt My Brilliant Friend, de adaptatie van Elena Ferrantes beroemde Napolitaanse romans, de overstap naar de woelige jaren zeventig. Voldoet de veelgeprezen coproductie van HBO en de Italiaanse staatszender Rai, die vanaf volgende week op Canvas komt, andermaal aan alle vereisten van een goeie literatuurverfilming? Wij trokken op onderzoek uit.

Bericht aan de lezer die de eerste twee seizoenen van My Brilliant Friend niet heeft gezien: stop met lezen en kom pas terug als u uw huiswerk hebt gemaakt. Net zoals het zinloos zou zijn om Elena Ferrantes vierdelige romancyclus waarop deze reeks gebaseerd is pas bij het derde deel aan te snijden, houdt het geen steek om hier te starten met kijken. Vort!

Voor de overige lezers past het om met een korte samenvatting te beginnen, want dankzij corona is het alweer twee jaar geleden sinds we laatst iets over Ferrantes dappere heldinnen Elena Greco (Lenù) en Raffaella Cerullo (Lila) hebben gehoord. In het eerste seizoen zagen we de twee intelligente meisjes opgroeien in een arbeiderswijk in Napels. We waren getuige hoe de volgzame Lenù alle kansen greep om aan haar milieu te ontsnappen, terwijl de koppige, vurige Lila tot de status quo veroordeeld leek. In seizoen twee had ze weliswaar materiële welvaart gevonden, maar zat ze gevangen in een liefdeloos huwelijk met een schoenhandelaar.

Er waren dramatische taferelen op het zonovergoten eiland Ischia, waar Lenù en Lila achter dezelfde jongen aan zaten: de jonge intellectueel Nino, bevlogen maar stuurs en onbetrouwbaar. De getrouwde Lila haalde het, begon een affaire met Nino en kreeg een kind. Op het einde van de tweede set van acht afleveringen, die samenviel met Ferrantes tweede boek in de cyclus en de naam ‘ The Story of a New Name‘ meekreeg, ruilde ze haar echtgenoot en luxeleven in voor een grauw bestaan als arbeidster in een worstenfabriek en een appartement in de achterbuurt. Intussen vond Lenù in Pisa alsnog de liefde bij een jonge academicus en publiceerde ze haar debuutroman.

Daar ongeveer begint jaargang drie, met als titel Those Who Leave and Those Who Stay. Volgens critici en fans – de reeks is internationaal al even uit – is dit het beste seizoen tot nog toe. Dat is straf, want My Brilliant Friend wordt al sinds de start in 2018 alom bejubeld (en helaas ook te weinig bekeken). Bedenker en showrunner Saverio Costanzo wist met het geld van HBO en de Rai de ziel van de boeken te raken en vertelt met engelengeduld een wijdvertakt verhaal dat tegelijk persoonlijk en universeel is. Hij slaagt waar zoveel anderen hebben gefaald, want de geschiedenis leert ons dat een goed boek niet noodzakelijk garant staat voor een goeie film of serie. Enkele vuistregels.

‘De film in het hoofd van de lezer is je grootste rivaal.’

James V. Hart, scenarist van onder meer Hook (1991) en Bram Stoker’s Dracula (1992)

Een artikel dat eind 2018 naar aanleiding van het eerste seizoen van My Brilliant Friend in T he Guardian verscheen, opende met een anekdote over een Braziliaanse toeriste die eerder dat jaar naar het Italiaanse eiland Ischia was gereisd om er in de voetsporen van Lenù en Lila te stappen. Veel Zuid-Amerikanen trekken sinds het succes van de Napolitaanse romans op pelgrimstocht naar Napels en omgeving, maar deze vrouw kreeg net iets meer dan de anderen. Toen ze op een avond een restaurant binnenstapte, zag ze niet alleen de échte Lenù voor haar ogen zitten, maar ook de dichter, journalist en spoorwegbediende Donato Sarratore en zijn gezin.

Beter gezegd: ze zag de acteurs zitten die de personages uit haar favoriete boeken pas een halfjaar later voor het eerst naar het scherm zouden brengen, en ze had ze stuk voor stuk herkend. Het verhaal is illustratief voor een huwelijk tussen literatuur en literaire adaptatie zoals je er zelden één ziet, waarbij de visie van de regisseur samenvalt met die van de lezer.

In 2018 waren er van de vier delen van Ferrantes romancyclus samen tien miljoen exemplaren verkocht. Dat zijn tien miljoen verschillende voorstellingen van hoe de personages eruitzien, hoe ze lopen en praten. Saverio Costanzo kon ze onmogelijk allemaal verzoenen toen hij aan deze reis begon. Hij had ook geen onverdeeld goeie ervaring met het lezerspubliek: zijn verfilming van Paolo Giordano’s immense populaire De eenzaamheid van priemgetallen had in 2010 heel wat fans van het boek op de kast gejaagd. Maar toch had hij er vertrouwen in toen hij werd gevraagd om My Brilliant Friend te bewerken voor de televisie. ‘Ik was een fan’, vertelde hij aan The Guardian. ‘Ik kende haar werk, de manier waarop ze haar personages creëert en haar zin voor dramaturgie door en door. Dus besloot ik te springen.’

‘Ik heb heel getrouwe adaptaties gezien die geen succes waren, omdat men vergeten was om er een film van te maken.’

Gillian Flynn, schrijfster én scenariste van Gone Girl (2014) en Sharp Objects (2018)

De Napolitaanse romans kregen niet onterecht het predicaat ‘filmisch’ mee, waarmee wordt bedoeld dat ze zich in je hoofd – zie hierboven – gemakkelijk in een film laten omzetten. Enerzijds heb je de panoramische allure van het verhaal, waarin dezelfde twee hoofdpersonages worden gevolgd tegen de achtergrond van een veranderend Italië in de tweede helft van de twintigste eeuw. De lezers zijn zo getuige van de grote maatschappelijke evoluties en hun implicaties op de verschillende lagen van de bevolking: de wederopbouw na de oorlog, de opkomst van het kapitalisme, de seksuele revolutie en de politieke strijd tussen communisten en fascisten. Anderzijds is Ferrante ook een meester van de close-up, want ze vertelt haar grote verhaal aan de hand van scènes die op twee nietige individuen inzoomen.

De verleiding is groot om werk als dit slaafs naar het scherm te vertalen, maar een filmisch boek maakt nog geen goeie film – of, in dit geval, tv-serie. Gelukkig wist Saverio Costanzo dat hij het bronmateriaal met de gepaste oneerbiedigheid moest benaderen. Hij introduceerde de voice-over van de rijpe Lenù die op haar leven terugkijkt en gooide locaties en scènes door elkaar. Allemaal met de zegen van de auteur, die tijdens het hele proces over zijn schouders meekeek. ‘Zelfs toen we een radicaal andere vertelstructuur dan die van haar boek voorstelden, gaf ze geen krimp’, vertelde hij aan Variety. ‘Ik ontdekte dat ze een sterk gevoel voor cinematografie heeft. We stuurden het script van elke aflevering naar haar uitgever en kregen haar aantekeningen terug. Ze was ons kompas, maar ze was helemaal niet defensief over haar werk.’

Ferrante had blijkbaar alle vertrouwen dat de man haar werk eer zou aandoen: toen er voor het eerst sprake was van een adaptatie, had ze zelf zijn naam naar voren geschoven. Hun werkrelatie is ietwat apart, want Ferrante is een notoire kluizenaar. Ondanks het mondiale succes kent niemand haar ware identiteit. Sommige literaire speurneuzen beweren zelfs dat de schrijfster eigenlijk een man is, wat volgens Costanzo onzin is. Hun communicatie is altijd heel indirect, op één uitzondering na. In het eerste seizoen gooien de jonge Lila en Lenù hun poppen in de kelder van de lokale maffiabaas – een daad die gevolgen heeft doorheen de hele cyclus. ‘Ze brachten me vier verschillende poppen, en ik kon gewoon niet kiezen. De verantwoordelijkheid was te groot. Dus stuurde ik vanop de set een sms met de foto van de poppen naar haar uitgever, en Ferrante maakte de keuze in mijn plaats. Dichter bij haar ben ik nooit geraakt. Het is alsof je met een geest samenwerkt: zij volgt alles wat ik doe, maar ik kan haar niet zien.’

‘Goeie regisseurs maken goeie literatuurverfilmingen omdat ze ook goeie films van originele scenario’s maken.’

Filmcriticus Richard Brody in The New Yorker

Costanzo regisseerde de acht afleveringen van het eerste seizoen en gaf in de volgende jaargang een deel uit handen aan zijn schoonzus Alice Rohrwacher (Le meraviglie) – zijn partner Alba Rohrwacher spreekt in My Brilliant Friend de voice-over in. In plaats van ervoor te zorgen dat de regisseuse voor haar twee afleveringen, die zich afspelen op Ischia, binnen de door hem uitgezette lijnen kleurde, daagde hij haar uit haar eigen ding te doen. En dat werkte: de episodes staan los van de rest zoals de tijd op het eiland voor de personages los stond van de rest van hun leven. ‘Ik hou niet van de manier waarop televisie doorgaans te werk gaat’, vertelde hij aan Indiewire. ‘Er werken vaak vier verschillende regisseurs aan een seizoen, die allemaal gedwongen worden dezelfde look, vorm en manier van vertellen aan te houden. Maar zo dood je toch hun eigen signatuur?’

Alle episodes van het derde seizoen zijn geregisseerd door Daniele Luchetti, bij ons bekend van Mio fratello è figlio unico uit 2006. De drie hebben gemeen dat ze filmauteurs zijn, die het werk dat voor hen ligt begrijpen. Ze schrijven doorgaans hun eigen scenario’s en hebben hun eigen thema’s en stijl. Costanzo voegde daar een bijzondere toets aan toe door voor elke jaargang terug te grijpen naar een ander genre uit de wereldcinema. Het eerste seizoen lonkte naar het Italiaanse neorealisme van Roberto Rossellini en Vittorio De Sica, het tweede naar de Franse nouvelle vague van François Truffaut. Het nieuwe seizoen heeft een morsigheid die perfect past bij de politiek woelige seventies, waarin de onschuld definitief in de Napolitaanse riolen is verdwenen. De verwarrende tijden worden gesymboliseerd door terug te grijpen naar de Amerikaanse cinema van de jaren zeventig. Het rauwe van Martin Scorsese, de improvisatie van John Cassavetes: het zit er allemaal in, met maximaal effect.

‘Blijf bij wat je kent, of het nu om een verfilming van andermans werk of een eigen script gaat. Je eigen waarheid moet altijd zichtbaar zijn in wat je doet.’

Wes Anderson, regisseur van onder meer The Grand Budapest Hotel en The French Dispatch

Daniele Luchetti, geboren in 1960, was tegen Variety openhartig over zijn persoonlijke betrokkenheid bij de reeks: ‘Tijdens het draaien kwam ik tot de vaststelling dat zowel Lenù als Lila mijn eigen moeder konden zijn: de eerste als ze een universitaire opleiding had genoten, de tweede als ze hetzelfde vuur in zich had gehad. Als kind in een familie met veel vrouwen heb ik veel geleerd – goeie dingen, maar ook verschrikkelijke verhalen over hoe ze werden mishandeld en hoe onverschillig de wereld daartegenover stond. Ze waren vaak niets meer dan lijven ter beschikking van de man. Deze reeks is voor mij verbonden met alle vrouwen die de wereld van toen nog onder hun vel hebben zitten.’

Het sleutelwoord is hier ‘verbondenheid’. Luchetti, Saverio en Rohrwacher hebben een sterke connectie met dit materiaal. Toen die laatste door Variety gevraagd werd of zij misschien de female gaze naar deze serie had gebracht, reageerde ze: ‘Waarom zou die er al niet bij Saverio geweest zijn? De female gaze is heus niet exclusief vrouwelijk hoor.’ De drie regisseurs delen daarnaast ook hun nationaliteit en, net als Elena Ferrante, een diepe liefde voor en bezorgdheid over hun land. Dat valt nog meer op in Those Who Leave and Those Who Stay, waar de politieke inslag dikker aangezet is dan voorheen. De scène waarin een giechelende Lenù en Lila samen een anticonceptiepil proberen te bemachtigen, is zeldzaam in haar luchtigheid. Meestal volgen de harde taferelen elkaar ongefilterd op. De beide vrouwen die elk op hun terrein met het seksisme in een nog altijd patriarchale Italiaanse maatschappij worden geconfronteerd. Lila die in de worstenfabriek ontdekt dat ook de linkse strijd boven de hoofden van de arbeiders wordt gevoerd. Lenù die in verwarmde salons met hoge plafonds wel getuige is van de revolutie, maar vaststelt dat ook die weer een mannenzaak is. Lila die ten slotte moegestreden naar de buurt waar ze is opgegroeid trekt, waar ze een bouwvallig appartement huurt en door haar eigen vader voor hoer wordt uitgemaakt. Wij zijn er nog niet uit of dit het beste seizoen tot nog toe is, maar het is vast en zeker het meest confronterende.