Hoe Wonder Woman geboren werd uit een ménage à trois

Al tachtig jaar strijdt Wonder Woman voor wereldvrede met een positivisme waar de mannelijke superhelden van kunnen leren. Al even lang worstelen we met haar seksualiteit. Daar zal Wonder Woman 1984 geen verandering in brengen.

Zeven jaar geleden publiceerde Jill Lepore, professor Amerikaanse geschiedenis aan Harvard, het boek The Secret History of Wonder Woman. Tot dan heette het officieel dat het personage was verzonnen door William Moulton Marston. Dat bleek maar een deel van het verhaal.

Marston, geboren in 1893, was een Amerikaanse psycholoog die een vroege versie van de leugendetector bedacht. Hij schreef ook populair-wetenschappelijke stukken over zijn vakgebied, raakte ervan overtuigd dat vrouwen in veel situaties eerlijker waren dan mannen en sneller en accurater konden werken. Hij was evenmin te beroerd om seksuele taboes ter discussie te stellen, zoals hij in 1928 deed in het boek Emotions of Normal People. Daarvoor gebruikte hij ook doctoraatsresearch van ene Olive Byrne, wier moeder Ethel Byrne en tante Margaret Sanger een sleutelrol speelden in het feminisme van begin twintigste eeuw, onder meer in de strijd voor anticonceptie.

Byrne was meer dan een professionele inspiratie. In het geheim vormde Marston een ménage à trois met haar en zijn echtgenote Elizabeth Holloway. Met beide vrouwen had Marston twee kinderen. Byrne voedde ze alle vier op terwijl Holloway haar carrière als advocate en psychologe voortzette. Ook na Marstons dood in 1947 zouden de twee vrouwen samen blijven.

Eind 1940 nam Marstons carrière een onverwachte wending. In een interview (onder een schuilnaam afgenomen door Byrne) had de psycholoog gesproken over het onbenutte potentieel van comics, en dat trok de aandacht van Batman– en Superman-uitgever Max Gaines, die Marston prompt inhuurde als educatief consulent. Het zou vervolgens een idee van Holloway geweest zijn om in de door mannelijke superhelden gedomineerde strips een vrouw te introduceren. Marston zou geopperd hebben om een held te creëren die niet met vuisten maar met liefde won. ‘Prima,’ zou Holloway gerepliceerd hebben, ‘maar maak er een vrouw van.’

Gaines gaf Marston de toestemming om Wonder Woman uit te werken. Van bij het begin concipieerde die haar als een feministe, waarbij zowel Byrne als Holloway model voor haar stond. Wonder Woman moest het idee bestrijden dat vrouwen moeten onderdoen voor mannen. Ze moest meisjes het zelfvertrouwen geven om uit te blinken in atletiek en de beroepen en bezigheden die mannen monopoliseerden. Marston noemde Wonder Woman ‘psychologische propaganda voor een nieuw type vrouw dat de wereld zou moeten besturen’ en geloofde vurig dat een utopisch pacifistisch matriarchaat de toekomst was.

Als geweld het wapen van de mannen was, dan was erotiek dat van Wonder Woman. Geïnspireerd door feministen die zich tijdens protestacties vastketenden en gefascineerd door seksuele taboes steekt Marston zijn scenario’s boordevol kinky stuff als bondage, tentakels en folteringen. Wonder Woman, een lasso aan haar zij, wordt om de zoveel pagina’s geketend, vastgebonden, geboeid en gekneveld. Kritiek wimpelt Marston resoluut af. Zelfs wanneer zijn door lezersbrieven gealarmeerde uitgever hem later verplicht 50 tot 75 procent minder kettingen te gebruiken en hem een lijst voorlegt met alternatieven voor kettingen om een vrouw in bedwang te houden. ‘Je kunt in geen enkele vorm van fictie een echte vrouw opvoeren zonder de erotische fantasie van veel lezers te prikkelen. Gewéldig, zou ik zo zeggen’, antwoordde Marston volgens historica Jill Lepore.

Tegen veel bloot had de uitgever dan weer bezwaar. Tekenaar Harry G. Peter had de consignes gekregen om haar zo sterk als Superman, zo sexy als Miss Fury, zo schaars gekleed als Sheena, Queen of the Jungle en zo vaderlandslievend als Captain America te maken. Concreet werd dat een gouden tiara, een rode bustier, blauwe onderkledij, kniehoge rode laarzen en een lasso als accessoire. Gedrenkt in radicaal feminisme maar uitgedost als een pin-up, een al dan niet valse contradictie die ondertussen al tachtig jaar meegaat.

***

De nieuwe superheldin slaat in 1941 onmiddellijk aan. Even snel is er commentaar. De National Organization for Decent Literature zet Wonder Woman op de zwarte lijst omdat ze volgens een bisschop onvoldoende is gekleed.

Een grotere vijand staat in 1954, na de dood van Marston, op. Psychiater Fredric Wertham poneert in het boek Seduction of the Innocent dat comics van kinderen jeugddelinquenten maken. Het feminisme in Wonder Woman vindt hij weerzinwekkend: ‘Voor de jongens is Wonder Woman een afschrikwekkend beeld, voor de meisjes een morbide ideaal.’ De Amerikaanse Senaat roert zich en de uitgevers censureren uiteindelijk zichzelf. Geen wreedheden in comics. Geen kink. Geen onwettige relaties of seksuele ‘abnormaliteiten’ meer maar romantische verwikkelingen, met respect voor gezin en huwelijk.

Het zal niet de laatste keer zijn dat Wonder Woman, de sterke vrouw bij uitstek in superheldenstrips, de speelbal is van de veranderende tijden, de verwachtingen van soms sterk uiteenlopende lezersgroepen, de voorkeuren en ideologieën van tekenaars en scenaristen en de koerswijzigingen van een uitgever die graag heel veel winst maakt. Tot op het ridicule af.

Zo verliest Wonder Woman in 1968 haar status van onafhankelijke vrouw, en zelfs haar superkracht. Ze wordt verkoopster in een kledingzaak en binnen Justice League (uitgever DC’s conglomeraat van superhelden, waar ze nochtans stichtend lid van is) beperkt haar rol zich tot secretariaatswerk. Het achterliggende idee: haar meer doen lijken op de lezeressen, op jonge moderne vrouwen met een baan.

Voor enig eerherstel zorgt activiste Gloria Steinem: in 1972 zet ze Wonder Woman op de cover van het eerste officiële nummer van het feministische tijdschrift Ms. met de titel ‘Wonder Woman for President’. Vier jaar later krijgt Wonder Womans populariteit een boost met een tv-serie waarin Lynda Carter, Miss USA 1972, de rol van het schaarsgeklede hoofdpersonage voor haar rekening neemt.

In 1987 reboot DC zijn superhelden. Scenarist-tekenaar George Pérez keert terug naar de oorspronkelijke Wonder Woman, die vrede en gelijkheid predikt maar ook een supersterke krijger kan zijn wanneer diplomatie faalt. In de eerste helft van de door lads en babes geobsedeerde jaren negentig gaat een nieuw artistiek team dan weer helemaal op in de trend van hypergespierde mannen en dito geseksualiseerde vrouwen. Tekenaar Mike Deodato probeert haar zo hot mogelijk op de pagina te zetten. ‘Telkens als ik haar bikini nog kleiner maakte, ging de verkoop omhoog.’

Scenarist en tekenaar Phil Jimenez roept de gratuite seksualisering in het begin van het nieuwe millennium een halt toe. Zijn Wonder Woman Foundation ‘helpt vrouwen economisch zelfbedruipend te zijn en baas te zijn over hun lichaam en voortplanting’ en wil ‘mannen, vrouwen en kinderen bevrijden van de verschrikkelijke problemen die voortkomen uit achterhaalde religieuze denkbeelden en patriarchale angsten’. Een deel van de conservatieve lezers haakt af.

Een nieuwe reboot verandert in 2011 de vredelievende Amazones in krijgers die passerende zeelui na copulatie doden en de resulterende zonen aan slavenhandelaars verkopen. Ex-schrijver Jimenez betreurt dat ‘anders zijn en queerness zo goed als uitgewist zijn’.

Vijf jaar later wordt de steven alweer gewend. In de miniserie Earth One effent scenarist Grant Morrison het pad voor een biseksuele heldin. Ook zijn collega Greg Rucka stelt dat Wonder Woman wel lesbisch moet zijn aangezien ze is opgegroeid in een exclusief vrouwelijke eilandgemeenschap met een queer cultuur.

In 2016 roepen de VN Wonder Woman uit tot ereambassadeur, om daar weer op terug te komen na een petitie die het personage te geseksualiseerd noemt om als rolmodel voor jonge meisjes te dienen.

***

Zo is het al tachtig jaar altijd iets. Te bloot, te sterk, te sexy, te seutig, te hetero, te biseksueel, te kinky, te emancipatorisch, te normatief.

Met de nieuwe film Wonder Woman 1984, die na herhaaldelijk uitstel in ons land nu een digitale release krijg, is dat niet anders. Het begon eigenlijk al met de trailer, waarin beelden zaten uit een scène in het begin van de film. Daarin zie je Diana Prince, zoals Wonder Woman in burgerplunje heet, tijdens een etentje flirten met archeologe Barbara Ann Minerva. Twee vrouwen die voor elkaar vallen: voor een superheldenfilm zou dat revolutionair zijn. En de speculatie kwam niet uit de lucht vallen, gezien de geschiedenis van het personage, maar ook omdat Wonder Woman zich vier jaar geleden, in de eerste film, al liet ontvallen dat mannen wel noodzakelijk zijn voor de voortplanting maar onnodig als het op genot aankomt. Bovendien hield hoofdrolspeelster Gal Gadot in een interview de optie open dat haar personage biseksueel is. Maar kort na die date staat Wonder Womans grote liefde Steve Trevor uit de doden op en op slag ziet ze haar archeologe niet meer staan. De hoop op een minder heteronormatieve filmheldin blijkt ijdel.

‘In de brede popcultuur hebben we de voorbije twintig jaar een grote toename van lgbtq-personages gezien, zeker in Amerikaanse en Europese tv-series’, zegt professor mediastudies Frederik Dhaenens (UGent). ‘Maar in Hollywoods superheldenblockbusters zijn ze nog steeds ondervertegenwoordigd of totaal afwezig. Er is meer aandacht voor complexere vrouwelijke hoofdrollen en met Black Panther kregen we eindelijk niet-witte hoofdpersonages, maar zowel voor DC als Marvel is een lgbtq-personage vandaag blijkbaar nog een stap te ver.’ Dhaenens betreurt dat. ‘Homofobie en homonegativiteit zijn nog altijd reëel. Die superheldenfilms hebben een enorm internationaal bereik en zouden een waaier aan geaardheden en identiteiten kunnen laten zien die mensen nog niet kennen. Die kans laten liggen is problematisch: dan doe je alsof een identiteit niet bestaat. Dan zeg je eigenlijk: jullie zijn te min, te speciaal, te anders om symbolisch erkend te worden in populaire cultuur.’