Gagarine, het imposante woningblok in de Parijse banlieue dat sméékte om een film

‘We are not alone’ was een van de taglines van Steven Spielbergs klassieker Close Encounters of the Third Kind. Op een heel andere manier gaat dat ook op voor Gagarine, een heel bijzondere banlieuefilm die ook iets met ruimteschepen heeft.

De Gagarine uit de titel is overigens niet de befaamde Joeri Gagarin, de eerste mens in de ruimte, maar de cité Gagarine, een naar de Russische kosmonaut genoemd sociaal woonblok in de Parijse voorstad Ivry-sur-Seine. Die mastodont van 370 appartementen wachtte in augustus 2019 de afbraak, in de film verloopt dat lichtjes anders.

De zestienjarige Youri, door zijn moeder in de steek gelaten, weigert zich daarin bij de sloop neer te leggen. Terwijl het gedoemde pand leeg loopt, doet hij er alles aan om het in orde te houden. Hij ziet er een massief ruimteschip van rode bakstenen in, met blauwe naar de hemel klimmende trappen. Zijn eigen flat, waarin hij al een goedkope telescoop en een kaduke mobile van het zonnestelsel had staan, begint ondertussen meer en meer op een ruimtecapsule te lijken.

Zo wordt de al te vaak gedemoniseerde Parijse banlieue nu eens niet het decor van een gitzwart, ultragewelddadig drama, maar van een soort magisch-realistische kruising tussen een sociaal drama à la Ken Loach en Steven Spielbergs Close Encounters of the Third Kind. ‘Dit is onze ode aan de veerkracht en de aangrijpende vindingrijkheid van die zo vaak beschimpte, gekarikaturiseerde jongeren van de quartiers. Geef hen het zelfvertrouwen dat ze verdienen, in plaats van ze af te breken’, zegt Jérémy Trouilh, die de film samen met Fanny Liatard regisseerde. Het leverde het duo afgelopen najaar alvast de jongerenprijs van het Film Fest Gent op.

Trouilh noemt Gagarine onverbloemd een pleidooi om die jongeren te herwaarderen. ‘Dat is een politiek statement’, knikt hij. ‘Alleen maken we daar dan geen politiek pamflet van.’ ‘Een sociale film zoals die van Ken Loach zie ik ons ook niet maken’, lacht zijn collega Fanny Liatard. ‘We hebben een zwak voor de onderwerpen die hij aansnijdt, en hij vertelt supermooi over die mensen, maar wij kunnen dat niet. Jérémy en ik zijn opgegroeid met Star Wars en de films van Steven Spielberg. En toen we een jaar in Zuid-Amerika woonden, ontdekten we het magisch realisme. Gagarine valt tussen al die verschillende stoelen. Kun jij geen leuke naam voor onze mix verzinnen?’

Het regisseursduo belandde voor het eerst in de bewuste cité in 2014. ‘Gagarine is een heel imposant gebouw’, zegt Trouilh. ‘Het sméékte gewoon om er een film over te draaien.’ Die goesting werd nog groter toen ze erachter kwamen dat het woningblok destijds, in 1963, effectief ingehuldigd is door kosmonaut Gagarin – archiefbeelden daarvan zijn ook in de film gebruikt. ‘Dat geeft de cité een geschiedenis en een mythologie’, vindt Trouilh. Het versterkt ook de melancholie voor dat ondertussen verdwenen pand en de dromen van de vele mensen die er gewoond hebben. ‘Elk venster herbergt een ander verhaal’, zoals Liatard zegt.

Want dat is wat de twee filmmakers in eerste instantie sprokkelden: de honderden verhalen van de bewoners. ‘Het plan was ook om hun visie te weerspiegelen’, knikt Liatard. ‘Alleen waren er bijna evenveel visies als bewoners. Elk had zijn kijk op de sloop, zijn redenen om ervoor of ertegen te zijn. Sommige bewoners waren blij dat ze moesten vertrekken. Het gebouw was ook in een belabberde staat.’ ‘Slecht onderhouden, amper geïsoleerd, ernstige constructiefouten…’, beaamt Trouilh. ‘Maar de keuze om het pand niet te renoveren was politiek.’ Hij contrasteert die beslissing met het utopische geloof in vooruitgang, techniek en wetenschap dat destijds mee aan de basis lag van de geprononceerde architectuur van woonblokken zoals Gagarine. ‘Het is geen toeval dat cités naar een kosmonaut werden genoemd of de vorm van een ster of een vliegende schotel kregen. Het is evenmin toeval dat Les Espaces Abraxas, iets oostelijker in Noisy-le-Grand, als decor gebruikt is voor The Hunger Games en Brazil. Ik zou nadenken voor we cités slopen.’

De regisseurs hopen dat hun film een blijvende herinnering is aan het opgeblazen appartementencomplex en het gat helpt opvullen dat in de levens van de voormalige bewoners is geslagen. ‘Ook al waren er veel problemen, ook al woonden veel mensen er alleen maar omdat ze zich niets anders konden veroorloven, de cité was een deel van hun identiteit. Ze zeiden het letterlijk: “Ik ben van Gagarine.” En nu is er geen Gagarine meer.’