‘Der Hauptmann’, de film over WO II die Hollywood niet durft te maken

‘Er zijn in Duitsland sinds 1945 maar twee films over de Tweede Wereldoorlog gemaakt vanuit het standpunt van een nazi-misdadiger’, zegt regisseur Robert Schwentke, dus besloot hij er zelf een te maken: kijk mee door de ogen van Der Hauptmann.

Duitsland, april 1945, twee weken voor het einde van de vijandigheden. De 25-jarige deserteur Willi Herold (Max Hubacher) is op de vlucht voor een groep sadistische militairen. Hij weet te ontkomen en verruilt – tegen de kou – zijn kleding voor een uniform van een Hauptmann, een kapitein van de Luftwaffe dat hij in een achtergelaten legervoertuig vindt. Een soldaat aanziet hem voor een echte kapitein, en Herold realiseert zich dat de kleren de man maken, of, in dit geval, het monster: hij zegt dat hij directe orders van de Führer heeft gekregen, verzamelt rond zich een dozijn verdwaalde soldaten en bezondigt zich met zijn gevolg binnen de kortste keren zelf aan gruweldaden. Nach einer wahren Geschichte, overigens: Willi Herold was inderdaad een sadistische oorlogsmisdadiger onder wiens bevel meer dan honderd Duitse krijgsgevangenen werden geëxecuteerd. Hij kreeg de bijnaam der Henker vom Elsland, de beul van Emsland.

Regisseur Robert Schwentke is zelf een Duitser maar maakte de afgelopen vijftien jaar vooral bigbudgetfilms met Hollywoodsterren: Flight Plan met Jodie Foster, The Time Traveler’s Wife met Rachel McAdams, RED met Bruce Willis, en Divergent en Insurgent met Shailene Woodley. Het bikkelharde, gedurfde Der Hauptmann staat daar mijlenver af. Het is de film die Schwentke, naar eigen zeggen, in Hollywood niet kon draaien.

‘Ik zocht al jaren naar een waargebeurd verhaal dat het nazisme in al zijn gruwelijke facetten toont’, aldus Schwentke. ‘Er zijn sinds 1945 maar twee Duitse films gemaakt over de nazi’s vanuit het standpunt van de misdadigers op de eerste rij: Die Wannseekonferenz (1984), een tv-film over de beruchte samenkomst waar over de Endlösung der Judenfrage werd beslist, en Aus einem deutschen Leben (1977), een gefictionaliseerde biopic over Auschwitz-commandant Rudolf Höss. Dan kwamen er een hoop films vanuit het standpunt van de slachtoffers en van de helden die tegen het systeem vochten. Daar is niets mis mee, ik veroordeel die niet, maar als je, zoals ik, een film maakt over het nationaalsocialisme zonder al dat heldengedoe, dan wil ik dat de mensen erover praten. En ik geloof dat Der Hauptmann een heleboel vragen oproept. Ik wilde geen controverse veroorzaken, maar de film zal polariseren, dat staat buiten kijf.’

Met een meedogenloosheid waar je van gaat duizelen, zien we hoe Herold in een werkkamp Duitse krijgsgevangen laat executeren met een stuk luchtafweergeschut. Anderen worden doodgeknuppeld en vernederd. Twijfelende ondergeschikten staan erbij en kijken ernaar. Niets menselijker dan beestachtig gedrag, lijkt Der Hauptmann te zeggen. Kan iedereen in zulke omstandigheden in een massamoordenaar te veranderen? ‘Het gebeurt vaker en sneller dan je zou denken. Als mens hebben we de ‘gave’ om de ranzigste daden voor onszelf te rationaliseren en rechtvaardigen.’

De zwart-witbeelden zijn geen knipoog naar Schindler’s List, maar moeten zorgen dat de kijker niet afknapt op alle bloed en geweld. ‘Ik herinner me een anekdote van de Britse regisseur Michael Powell. Toen die een kleurenversie van Raging Bull had gezien, zei hij tegen Martin Scorsese: “Je kunt dit niet in kleur doen. Mensen zullen niet verder kijken dan het bloed en uit de bioscoop rennen.” Hij had gelijk. Zwart-wit schept afstand. Dat was ook hier nodig omdat je als kijker in Der Hauptmann helemaal geen vangnet hebt, geen personage waar je je moreel mee kunt vereenzelvigen. Je bent volledig aangewezen op je eigen morele kompas. Ik wilde geen film maken waarin geweld wordt geëxploiteerd, maar een film óver geweld. Dat is een groot verschil.’

Naar het einde van de film krijgen de wreedheden iets van een zwartkomische farce, en dan vooral in een cruciaal gesprek tussen de officieren in het werkkamp. Ze wringen zich in bochten om de verantwoordelijkheid van wat er gebeurt van zich af te schuiven. ‘Wat die scène zo absurd maakt, is dat niemand praat in morele termen, over goed en kwaad. Ze willen zich verschuilen achter de bureacratie en regeltjes. Volstrekt absurd. Zoiets kon ik niet brengen met een uitgestreken gezicht’, lacht Schwentke.

De regisseur wil dan misschien niet polariseren, hij wil wel duidelijk maken dat het groteske systeem van het nationaalsocialisme geen kwestie is van ’toen’. ‘Of het nu militanten van IS zijn die zwaarbewapend een stadje binnenvallen en er voor rechter spelen, of Hutu’s en Tutsi’s die elkaar kakkerlakken noemen, de patronen die aan een genocide voorafgaan, herhalen zich altijd en overal. We moeten als westerse democratieën ook waakzaam zijn en ons blijven afvragen hoe zulke systemen realiteit worden. Want uit de geschiedenis leren we duidelijk niets. En de generaties die nooit een oorlog hebben meegemaakt, dát zijn vaak de generaties die nog het meeste van oorlog houden.’