De Panama Papers volgens Steven Soderbergh: ‘Een grap met een heel wrange punchline’

Kent u de Panama Papers nog? De deeltijds geëngageerde cineast Steven Soderbergh frist uw geheugen op met The Laundromat. Geen stevige dossierthriller, wel een zwarte komedie vol sterk acterende sterren. ‘We wilden absoluut vermijden dat de kijker het gevoel kreeg dat hij een les economie aan het volgen was.’

‘North Orange Street 1209 in Wilmington, Delaware huisvest 285.000 bedrijven, en niet één daarvan betaalt belastingen aan de staat. De regisseur van deze film heeft er vijf.’

‘Zelfs onze scenarist heeft er een!’

In The Laundromat richten de Panamese advocaat Ramón Fonseca en zijn collega Jürgen Mossack het woord rechtstreeks tot de kijker. Ze lijken verdacht veel op Gary Oldman en Antonio Banderas, maar ze bestaan wel degelijk echt. U las het allemaal eerder in Knack: toen het International Consortium of Investigative Journalists (ICIJ) in april 2016 met de Panama Papers naar buiten kwam, bleek dat hun advocatenkantoor Mossack Fonseca ter wille van cliënten wereldwijd niet minder dan 214.488 offshorebedrijfjes had opgezet. Met het adres in Delaware hadden de heren echter niks te maken. Wie er net als Steven Soderbergh wel een postbusbedrijfje hadden, waren twee figuren die in datzelfde jaar het hoogste Amerikaanse ambt ambieerden: Hillary Clinton en Donald Trump. Maar hey, ze deden niks illegaals.

Labyrint

Oldman (Mossack) en Banderas (Fonseca) gidsen u met zichtbaar plezier door het financiële labyrint dat Soderbergh in The Laundromat aanschouwelijk wil maken. Zijn op feiten gebaseerde satire is een mozaïekvertelling die start met een tragedie: in 2005 zonk een plezierboot vol bejaarden in Lake George, in de staat New York. Nadat twintig mensen het leven hadden gelaten, stelden de nabestaanden vast dat de reder niet verzekerd was. Hij had te goeder trouw een polis afgesloten met een maatschappij die niet echt bleek te bestaan. Het hele bedrijf was niets meer dan een postbus op het eiland Nevis, op de Kleine Antillen, die dagelijks geledigd werd door de man die de titel van directeur droeg.

De naam van die directeur blijft in de film ongewijzigd, maar zijn functie wordt uitgebreid. In het echt stond Malchus Irvin Boncamper, die al in 2011 voor de verzekeringsfraude veroordeeld werd, aan het hoofd van dertig door Mossack Fonseca opgerichte bedrijfjes, in de film zijn dat er 2500. In een grappige scène wordt een telefoniste van het kantoor terstond aangesteld als zijn opvolger: ‘Proficiat, je hebt promotie gemaakt! Teken deze 2500 formulieren.’

Een andere toevoeging is de figuur van Ellen Martin (Meryl Streep), de weduwe van een van de slachtoffers van de bootramp. Haar lijdensweg loopt meer dan eens op de Panama-doolhof uit. Eerst moet ze met de reder een schikking treffen voor een veel kleiner bedrag dan voorzien. Wanneer ze met dat geld en de levensverzekering van haar overleden man vervolgens een appartement wil kopen, blijkt dat net verkocht te zijn aan Russen die ineens voor de hele verdieping hebben betaald – terwijl ze alleen het adres nodig hebben. Aan de Amerikaanse zender NPR legde Soderbergh uit waar Ellen Martin vandaan kwam: ‘De uitdaging was een nieuwsfeit waar veel mensen op het eerste gezicht weinig affiniteit mee hebben om te vormen in een verhaal dat iedereen aanbelangt. Hoe overtuig je gewone mensen dat ook hún levens beïnvloed worden door wat er in Panama gebeurt?’

Als hij zelf geen geld aan het verdienen is met glossy thrillers als Out of Sight of de Ocean’s-films, schopt Soderbergh al eens graag tegen de schenen van de high and mighty. Die spreidstand maakt van hem een interessante regisseur. In Erin Brokovich (2000) liet hij Julia Roberts de strijd aangaan met een energiereus, in The Informant! (2009) mocht Matt Damon opdraven als whistleblower. Hoewel het onderwerp van die laatste en The Laundromat zich uitstekend leenden voor een strak in het pak zittende dossierthriller, draaide het twee keer anders uit. ‘Ik heb voor de film uitkwam vaak gelezen dat mensen een soort All the President’s Men verwachtten’, zegt de regisseur. ‘Maar ik heb me eerder laten beïnvloeden door Dr. Strangelove. We moesten absoluut vermijden dat de kijker het gevoel zou krijgen dat hij een les economie aan het volgen was. Dus hebben we de machinaties van Mossack en Fonseca opgezet als een grap, zij het dan een grap met een heel wrange punchline.’

Dat laatste mag u gerust letterlijk nemen: de plot wordt geregeld onderbroken door terzijdes van Oldman en Banderas, die zich rechtstreeks tot de kijker richten met een gezamenlijke stand-uproutine over geld. Je krijgt de indruk dat scenarist Scott Z. Burns (zie The Informant! en Contagion, ook van Soderbergh) zich in die scènes eens goed heeft laten gaan, maar volgens een gesprek met Deadline heeft hij zich gewoon gebaseerd op zijn eigen Skype-gesprekken met Mossack en Fonseca. ‘Als je met hen spreekt, wijzen ze er al snel op dat ze steeds binnen de grenzen van de wet hebben gehandeld. Ze delen de overtuiging dat het systeem iets is dat gecreëerd werd door politici, bankiers en advocaten om de superrijken ter wille te zijn. En ze vinden het onterecht dat net zij twee bekeken worden als de superschurken van het verhaal. Helemaal ongelijk kun je hen daarin niet geven.’ Inderdaad, want als belastingsparadijs staat Panama wereldwijd niet eens in de top tien.

Exit Trump

Burns haalde zijn info niet rechtstreeks uit de 11,5 miljoen vertrouwelijke documenten die in 2015 door de anonieme whistleblower John Doe aan de journalisten van het ICIJ werden gelekt. Zijn script is gebaseerd op Secrecy World: Inside the Panama Papers Investigation of Illicit Money Networks and the Global Elite van Jake Bernstein, een Amerikaanse journalist die in zijn vrije tijd al eens graag zijn twee Pulitzers opblinkt. Terwijl het ernstige verhaal van Bernstein in een donkere komedie werd omgetoverd, verloor het ook een naam die er nochtans prominent in figureerde: die van Donald Trump. In een interview met de L.A. Times noemde Soderbergh het een bewuste keuze. ‘Noem de naam van Trump, en het gaat alleen nog over hem. Terwijl het verhaal zoveel groter is. Daarom hebben we beslist om niemand bij naam te noemen, op Mossack en Fonseca na. De film gaat over moraliteit, en wat ook je politieke overtuiging ook mag zijn, die moraliteit moet er altijd boven staan.’

Grote namen zijn er anders wel genoeg: naast het centrale trio Streep, Banderas en Oldman maken onder anderen Sharon Stone, David Schwimmer (kleine maar goeie rol als een van de onverzekerde reders) en Jeffrey Wright hun opwachting. Je hebt veel acteurs nodig om een mozaïek te leggen, maar het geeft een genrejunkie als Soderbergh ook de kans om in een en dezelfde film verschillende dingen uit te proberen.

‘Gebaseerd op waargebeurde geheimen’ staat er in de begintitels, en dus wordt het verhaal ook opgedeeld in geheimen, die elk een nummer en een titel meekrijgen. Geheim 1 heet, vrij naar de Bijbel, ‘De zachtmoedigen worden belazerd’. In Geheim 4, ‘Omkoping voor beginners’, wordt de steenrijke Afrikaanse zakenman Charles (Nonso Anozie) door zijn meerderjarige dochter betrapt tijdens een stoeipartij met haar kamergenote. Hij koopt haar stilzwijgen met effecten aan toonder van een postbusmaatschappij die uiteindelijk iets minder dan honderd dollar blijken waard te zijn. Hier wordt The Laundromat even een pure komedie, om in Geheim 5 (‘Bega eens een moord’) kortstondig om te slaan in een thriller, met Matthias Schoenaerts in een kleine maar intense rol van Britse zakenman die de vrouw van een Chinese official probeert te chanteren. Dat grimmige segment, waarin ook nogal grafisch in organen gehandeld wordt, is broodnodig. Het laat de smerige onderkant zien van een systeem dat elders aldoor monkelend benaderd wordt. Want vergis u niet, aan de basis van The Laundromat ligt wel degelijk onversneden woede. Burns zegt daarover: ‘Er zijn zoveel dingen die ons dag na dag kwellen, van een gat in het wegdek tot het feit dat ons onderwijs op apegapen ligt. We hebben in principe de middelen om al die problemen te verhelpen, maar sommige mensen verzamelen liever geld. Dat ze er dankzij andere mensen ook nog eens in slagen om al dat al dan niet illegaal verkregen geld voor de gemeenschap te verbergen, maakt me razend.’

Zalig de zachtmoedigen

In het laatste stuk van de film zit een nieuwsfragment waarin de toenmalige president Barack Obama op de Panama Papers reageert: ‘Het meeste ervan is legaal, en dat is net het probleem. Er worden geen wetten gebroken, maar de wetten zijn zo slecht opgesteld dat mensen die het geld hebben om advocaten en boekhouders te betalen de verantwoordelijkheden kunnen ontlopen die gewone burgers wél moeten dragen.’

De grens tussen belastingontduiking en belastingontwijking is volgens Mossack en Fonseca ‘zo dun als een gevangenismuur’. Klopt hun bewering dat Steven Soderbergh zelf vijf bedrijfjes op zijn naam had staan in Delaware? Aan de L.A. Times gaf hij toe dat het er intussen zes zijn, en dat ze stuk voor stuk dienen voor de financiering van films. Ook Meryl Streep pleit schuldig: ‘Ik heb een liefdadigheidsinstelling die daar gevestigd is. En ik heb er nog een adres, waarmee ik hoop te verbergen waar ik echt woon. Veel beroemdheden doen dat, om stalkers op een dwaalspoor te brengen. Al helpt dat niet echt meer sinds medewerkers van de immokantoren in New York en Los Angeles allemaal weten waar we wonen.’

Niemand is onschuldig, behalve de zachtmoedigen, zo lijkt het. En die worden belazerd. Streeps personage Ellen Martin is echter méér dan een slachtoffer: ze reist naar de Kleine Antillen, waar ze voor de deur van het postkantoor waar zich de bewuste postbus bevindt oog in oog komt te staan met Boncamper, de man die verantwoordelijk is voor haar ellende. En helemaal op het einde wordt ze door Soderbergh – zij het strikt symbolisch – vereenzelvigd met John Doe, de whistleblower van wie de identiteit tot op heden een mysterie is. Soderbergh voert de kleine man (enfin: vrouw) hier op als wraakengel in de schimmige wereld van het gote geld. Meryl Streep mag zich tijdens een emotionele slotspeech zelfs verkleden in het Vrijheidsbeeld, maar de regisseur beseft tegelijk dat het onzin is. ‘Als wij de verliezers zijn, ‘ laat hij Fonseca vanuit de gevangenis zeggen, ‘wie zijn dan de winnaars? De zachtmoedigen? De kinderen die boeken nodig hebben? De mensen zonder huis? Nee! Het zijn de Verenigde Staten, het grootste belastingparadijs ter wereld. Delaware, Nevada, Wyoming… Er is intussen een nieuwe fiscale wet, en die doet niks om dit te stoppen.’

Streep legt in haar slotspeech de schuld bij de manier waarop verkiezingscampagnes in haar land gefinancierd worden: ‘Belastingontduiking kan onmogelijk gestopt worden zolang regeringen om geld smeken bij precies die mensen die er het grootste belang bij hebben.’

Daarna verschijnt alleen nog deze tekst in beeld, als de wrange slotsom van twee jaar turbulentie: ‘In 2018 betaalden zestig van de grootste bedrijven in de VS geen belasting op een inkomen van 79 miljard dollar.’