Theater: Een wijze les met glitters

The Entertainer van Toneelgroep Amsterdam is een prachtig voorbeeld van een veranderde maatschappij met een situatie die dramatisch is, mét een schitterende Gijs Scholten van Asschat in de hoofdrol.

John Osborne [1929-1994] is de toneelschrijver die een doorbraak forceerde in de Engelse toneelliteratuur met zijn new drama. Het brak met de tradities en waarden van de boven- en middenklasse. Het betreft niet enkel de onderwerpen van zijn stukken maar ook de taal en de inbreng van emoties. Weg deftigheid en keurigheid. De morele achterbuurten waren plots belangrijk en de brede deftige lanen. Welkom rauwheid en slagen onder de gordel.

De Britse toneelschrijver heeft een voorliefde voor de werkende klasse en hun ellende, wat prominent aanwezig is in zijn stukken, maar is bewust nooit de barricaden opgeklommen. Hij heeft steeds afstand gehouden, wat juist de erkenning van zijn positie in het sociaal drama versterkte. En het werd tijd. Met het soort van toneel dat in Groot-Brittannië geschreven en opgevoerd werd liep het voor één keer niet voorop maar honderden mijlen achterop. Meer dan een halve eeuw voor zijn doorbraak met Look back in Anger [1956], had zijn soort toneel al vaste voet gekregen in Noorwegen [Ibsen], Zweden [Strindberg] en Rusland [Tsjechov]. Zelfs Nederland en België kenden met Herman Heijermans en Cyriel Buysse al het volkstheater voor de burgerij en de hogere klasse.

Zijn volgende stuk is alweer een voltreffer. Met The Entertainer uit 1957 koppelt hij sociale miserie aan het onomkeerbare verval van Groot-Brittannië als wereldrijk. Zo onderstreept hij dat de werkende mens in zijn armoede zal vergaan door een verarmde staat. Met het stuk opnieuw op de affiche te zetten toont Toneelgroep Amsterdam aan dat we momenteel in dezelfde situatie zijn terechtgekomen. Een arme staat kan zich niet eens een premature cultuur permitteren. Maar wiens fout is dat? Van een politieke wereld zonder visie op de toekomst en die alle problemen voor zich uitschuift. Zelfs als die problemen al midden in hun doodstrijd zitten.

The Entertainer kan makkelijk met zijn verhaal van het podium naar het parlement verhuizen. De middelmatige komiek Archie Rice is een spiegelbeeld van Anthony Eden, Harry Macmillan, Alec-Douglass Home, de conservatieve Britse premiers die de schijn van het Verenigd Koninkrijk als wereldmacht probeerden op te houden. Met desastreus gevolg. Door hun politiek werd de weg vrijgemaakt voor Margaret Thatcher. Voor tussenpauzen als Harold Wilson en James Callaghan was het dweilen met de kraan open. Bovendien werden zij ook nog eens geboycot door de geheime diensten. John le Carré heeft dat in zijn spionagethrillers meesterlijk verwoord.

Als toneelstuk tekent The Entertainer het verval van de populaire volkskunst van de music-hall en zijn artiesten die geen plaats meer vinden in de onverschillige, commerciële massacultuur waarvan televisie het symbool is, zoals Christus het is voor Rome, Mohammed voor Mekka en God voor Jeruzalem. Ondanks de twee voorbeelden behoort Osborne niet tot de grote vernieuwers die blijvende waarde aan het toneel hebben geschonken. Daarvoor moet je bij Edward Bond zijn, en Harold Pinter. En in Noord-Amerika bij John Steinbeck, Henri Miller, Eugene O’Neill, Edward Albee en Tennessee Williams.

Zelfs het hedendaags Britse toneel, op een uitzondering als Sarah Kane na, is burgerlijk theater met weinig tot geen sociale klemtonen. Het draagvlak ligt bij het talent van de acteurs. Dat heeft vertaler en regisseur Eric de Vroedt zeer goed begrepen. Hij heeft het acteurstoneel ten volle uitgezogen en het letterlijk en figuurlijk vooraan op het toneel gezet, net vóór of achter het toneelgordijn. Maar hij heeft de wijsheid gehad scenograaf Maze de Boer een decor te laten ontwerpen dat het moderne en het klassieke samenvoegt en het nog sterk laat overkomen.

In een steeds nauwer wordende koker staat in de verste verte de woonkamer. Er wordt nauwelijks gebruik van gemaakt. De combinatie van toneel op het voorplan en het salon op de achtergrond geeft zeer goed weer dat voor acteurs van wereldniveau de schouwburg en het gezelschap hun eerste leefwereld is en hun huis de tweede. De boodschap van The Entertainer van 1957 en die van 2014 benadrukt dat er in die tussenperiode weinig veranderd is. Slechts het decor is verschillend, want zelfs de attributen zoals de fauteuils stammen uit de designperiode van de jaren vijftig. Dat – gek! – aan een remonte bezig is.

Gijs Scholten van Asschat als hoofdpersonage Archie Rice steelt natuurlijk de show, door zijn eigen meesterschap, met een extra vernislaag van Janni Goslinga als zijn vrouw Phoebe Rice en Fred Goessens, Mariane Aparico Torres en Alwin Pulinx als zijn kinderen Fred, Jean en Frank. Wat heerlijk om hen samen te zien spelen om de magie van het spel te laten blinken. En de liedjes, als entertainment tussen de 13 scènes, zijn muzikaal en taalkundig van zeer hoog niveau, met soms een lekkere knipoog naar Simon Carmiggelt en Godfried Bomans. Het Nederlands cabaret uit de jaren 60 en 70 komt soms het hart verwarmen.

Het enige mankement is dat de tekst van John Osborne slijtage vertoont. In tegenstelling bijvoorbeeld met die van de Shakespeare van de Britse televisie, Dennis Potter. Wie optimaal wil genieten van de nieuwe The Entertainer ( * * * * ) kijkt best vooraf naar Potters serie Lipstick on your Color uit 1993. Deze achtergronden spelen mee: de Suez crisis, de bitterheid bij alle klassen van de maatschappij om het verlies van de wereldheerschappij en de neergang van de morele waarden, waardoor er geen troonzaal meer was voor de notabelen, op die van het koningshuis na [dankzij Queen Elisabeth the second of that name]. The Entertainer van Toneelgroep Amsterdam is een prachtig voorbeeld van een veranderde maatschappij met een situatie die dramatisch is. Wie geen messen heeft om in de ruggen te ploffen, verraad beschouwt als een kwaliteit, wacht niet anders dan een langzame, eenzame doodsstrijd of zelfmoord. De laatste categorie is in opmars. België is daar een koploper in.

Deze voorstelling passeert niet langs België. Maar wie de kans ziet er eentje in Nederland mee te pikken, zal merken dat de kost van een paar kaartjes een gouden belegging was. Zelfs voor wie de problematiek al kent. Men is nooit te wijs om een extra wijze les te krijgen.

Guido Lauwaert

The Entertainer – John Osborne – productie Toneelgroep Amsterdam – www.tga.nl