Theater: Oppervlakkige (circus)bruid in de morgen

De jonge regisseur Maren E. Bjørseth debuteert bij Toneelgroep Amsterdam met een oppervlakkige enscenering van Hugo Claus’ ‘Een bruid in de morgen’ in een circusdecor. Gelukkig redden de acteurs de circusmeubels tijdens de monologen.

Toneelgroep Amsterdam [tga] heeft een platform voor de ontwikkeling van toneeltalent, zowel op acteurs- als regisseursvlak [TA-2] – in samenwerking met Frascati Producties. Maren E. Bjørseth [1984], een Noorse die afstudeerde in 2012 aan de Amsterdamse regieopleiding, debuteert bij tga met Een bruid in de morgen( * * *), een enscenering van Hugo Claus’ eerste avondvullende stuk.

Twee jaar heeft het stuk op de planken gelegen eer het op 1 oktober 1955 in Nederland in première ging. De regisseur was de legendarische Ton Lutz, de man die het potlood van Claus’ toneelschrijfkunst heeft gescherpt. De kritieken waren niet mals in het reformeerde Nederland, wier invloed weliswaar afnam vanaf 1953, maar nog sterk aanwezig was. Familiedrama’s en hun nauwelijks bedwingbare muziek van de ingewanden haalden hooguit het stille roddelcircuit. Daar ging Claus’ eerste avondvullende stuk nu net over, met als kroonjuwelen incest en inteelt. Het laatste domineert in Een bruid, zo sterk dat het hedendaags publiek nog getemd wordt door het gegeven. Het technisch meesterschap is hier niet vreemd aan. Claus haalde het bij andere toneelauteurs. Voor Een bruid bij Tennesee Williams en zijn eersteling The Glass Menagerie uit 1944. De woorden zoeken hun fatale koers en houden de toeschouwer in de ban omdat zij de koers vinden.

Gezin op z’n retour

In Een bruid in de morgen zien we een bourgeois gezin op z’n retour. Vader Henri Pattini is een componist die al tien jaar aan een concerto werkt. Flauwe kul. De man is leeg en lam. Moeder Madeleine is bazig en wordt door iedereen gemeden. Hun twee kinderen mankeren een vijs. De zoon Thomas zoekt tevergeefs naar de puberteit en zijn zus Andrea is wat al te bezorgd over de toestand van haar broer. De kinderen dansen op de koord gespannen tussen tiener en twen. De juiste leeftijd voor een huwelijk. Thomas laten trouwen met nicht Hilda, een winkeldochter van in de dertig. Hilda’s moeder is rijk en een huwelijk zou een statusverhoging betekenen voor de Pattini’s. De druk van de moeder verstoort de al zwakke morele sfeer in huis, vooral bij de dochter, de enige met een nuchter verstand. Ter voorbereiding van een geforceerde verloving komt de nicht een paar dagen logeren. De moeder pousseert een voorhuwelijkse betrekking. Goed om Thomas uit zijn kinderbedje te halen en handig om het huwelijk te verzekeren.

Treurige komedie

Bjørseth regies worden ‘feestelijke tragedies’ genoemd. Beter ware geweest haar regie van Een bruid een treurige komedie te noemen. Het listige weefsel van Claus heeft zij kapot gescheurd. Haar regie is oppervlakkig en zoekt het schmieren. Wat de acteurs trachten in te tomen, maar daarover later meer. Bovendien laat zij, eenmaal een wit doek dat de scène vult is opgehaald en een tent verbeeldt, de dochter en de zoon zich in een schaduwspel van de naaktheid in hun kleren duiken. Een nooit geziene blunder in een versie van Een bruid. Broer en zus slapen in dezelfde kamer, zijn zeer close maar niet intiem. En half-intieme scène is er pas wanneer de nicht zich naakt presenteert aan de zoon. Door die vroege naaktscène van broer en zus verliest die van broer en nicht zijn waardigheid en geloofwaardigheid.

Slordige bewerking

Dramaturg Thomas Lamers is slordig te werk gegaan. In zijn bewerking schrapt hij de ouverture van het eerste bedrijf. Niemand in het dagelijks leven gebruikt nog manchetknopen, moet hij gedacht hebben. De jongeren weten waarschijnlijk niet wat ze zijn en waarvoor ze dienen. Wat verder laat hij wel staan dat vader Pattini hooguit nog op een bioscooporgel mag tokkelen tussen twee filmvoorstellingen. Weten de jongeren van vandaag dat tot de jaren vijftig tussen de voorstellingen, en de voor- en hoofdfilm goochelaars, acrobaten en orgelspelers optraden? Van een voordoek hebben ze hoogstwaarschijnlijk zelfs geen weet, laat staan een dubbel voordoek.

Magische wisselwerking

De scenografie van Marjolijn Brouwer zorgt voor een circussfeer. Eentje zonder ontspannende show, al wordt door de regisseur bijwijlen clownerie betracht. Praktisch kan je de circustent ook niet noemen. Een dun gordijn waarachter de acteurs verdwijnen of verschijnen. Door de luchtverplaatsing zie je ze soms staan wachten op hun volgende actie. Nu kan het deel uitmaken van het concept, maar dan moet de aandacht gaande gehouden worden. Vooral de vader heeft last bij de les te blijven, en dat kan niet de bedoeling zijn, zelfs niet van een regisseur in zijn/haar prehistorische fase. Elk moment van de voorstelling voel je dat de regisseur geen greep had op de magische wisselwerking tussen het intro- en extroverte van Claus harde poëtische toneeltaal.

Sport en spel

De acteurs zijn huisbewoners van tga, op Camilla Siegertsz na. De moeder, het loeder, wordt gespeeld door Marieke Heebink. Dat doet ze met bravoure. Zij heeft de diepere lagen van het stuk gevonden maar kan, mag [?] ze niet uitpersen. Dat geldt evenzeer voor Hélène Devos [dochter Andrea]. Een steractrice in wording. Het enige waar ze moet voor opletten is dat ze niet in een meisjesachtige sfeer blijft hangen. In Een bruid kan het wel, moet het. Ze zweept kundig zichzelf en de andere circusartiesten en is daarom indrukwekkend.

Alwin Pulinckx heeft zijn invulling niet gevonden. Alle schuld hiervoor ligt bij de regisseur. Al moet gezegd dat Pulinckx een jonge acteur is die voor elke productie streng gestuurd moet worden. Is dat zo blinkt hij. Fred Goessens als de vader had zijn dagje niet of geloofde niet in het concept. Hij duwt de knop in van de automatische piloot, en is daarom geen moment warm.

Ronduit teleurstellend is het spel van Camilla Siegertsz als nicht Hilda. Een karikatuur maken van haar aandeel was vermoedelijk de opdracht. Zij heeft er een barbiepop van gemaakt die vals piepte en kaduuk bewoog. Niks eigen toets.

De sterkste momenten zijn de monologen. Ze snijden de adem af en bewijzen dat alle eer toekomt aan de spelers. Dit tikkend heb ik de sterkwalificatie op de valreep een rangverhoging gegeven. Doek.

Guido Lauwaert

EEN BRUID IN DE MORGEN – auteur Hugo Claus – regisseur Maren E. Bjørseth – coproductie TA-2 en Frascati Producties – t/m 18 oktober in Frascati – www.tga.nl