Waarom cineast Fritz Lang 40 jaar na zijn dood nog steeds brandend actueel is

Op 2 augustus 1976 verloor de filmwereld Fritz Lang. De invloedrijke Oostenrijkse filmregisseur maakte van de misdaadthriller meer dan enkel spannende wegkijkers. Verder heeft hij ook een onomstootbare sf-klassieker afgeleverd: Metropolis.

Fritz Lang, de expressionist

Lang breekt door als één van de voornaamste pioniers van het Duits expressionisme. De expressionisten, waaronder ook F.W. Murnau en Robert Wiene, brengen met revolutionaire camerastandpunten en belichting een vervorming van de werkelijkheid, wat zorgt voor een ongeziene sfeerschepping.

Fritz Langs eerste bekende werk is Dr. Mabuse, der Spieler (1920), een misdaadfilm over de immorele Dr. Mabuse die zo maar even vier uur duurt. De expressionistische sciencefictionfilm Metropolis (1927), waarin Lang profetisch verwijst naar de gevaren van een té geïndustrialiseerde samenleving is nog steeds vaak één van de weinige niet-Angelsaksische films die steevast bij Amerikaanse critici op elke best of-lijst prijkt.

En dan is er nog M (1931) ofwel M-Eine Stadt sücht einen Mörder, een film die typische noirthema’s brengt zoals angst en paranoia voordat het genre eigenlijk geboren werd. Kindermoordenaar Peter Lorre wordt achternagezeten door heel Düsseldorf. Politie én criminelen slaan de handen in elkaar om de booswicht te vangen. Op het einde van de film krijgt Lorre zelf het woord en de monoloog die volgt is fenomenaal:

Op de vlucht voor de nazi’s

Wanneer de nazipartij aan de macht komt, is Fritz Lang bezig aan Das Testament des Dr. Mabuse (1933), een indrukwekkende misdaadthriller die optische effecten gebruikt die zelfs nu nog overeind blijven. Hij legt de schurk letterlijk zinnen die de nazi’s gebruiken in de mond en met het “Herrschaft des Verbrechens” (rijk van de misdaad) verwijst hij overduidelijk naar het “Rijk” dat Hitler en zijn griezels voor ogen hebben. Propagandaminister Joseph Goebbels roept hem op het matje en vertelt Lang doodleuk dat Testament geband wordt. Onder de indruk van zijn filmtechnieken vraagt hij hem echter wel om voorzitter te worden van het Berlijnse filmhuis UFA. Fritz Lang wil liever niks te maken hebben met regime en neemt diezelfde avond de benen.

Via Parijs belandt hij in de VS. Daar introduceert hij expressionistische technieken in de Amerikaanse film. Lang woont twintig jaar in de VS en maakt er 23 films. Buiten de al vernoemde expressionistische ideeën smokkelt Lang ook een stevige portie maatschappijkritiek in zijn scripts. Aankaarting van het bestaande rechtssysteem en het lot van het individu vormen twee constanten tijdens zijn Amerikaanse periode.

Late erkenning

Langs films worden niet bijzonder gesmaakt door eigentijdse critici, terwijl ze vandaag net geprezen worden. Scarlet Street (1945), met Edward G. Robinson, is een goed voorbeeld van die attitudeshift. Destijds bekritiseerd voor de onethische personages, nu beschouwd als essentiële film noir net door die onethische opportunisten die in retrospect zo typisch zijn voor het genre. Een ander invloedrijk werk is The Big Heat (1953), bekend omwille van zijn brutale scènes. De Amerikaanse studio’s willen zijn visuele stijl echter steeds meer intomen, waardoor hij terug zijn koffers pakt en weer naar zijn heimat trekt.

Bij zijn terugkeer in Duitsland brengt Fritz Lang zijn tweedelig Indisch epos, een werk dat hij al een hele tijd wou maken: Der Tiger von Eschnapur (1959) en Das indischen Grabmal (1959). Met reuzengrote sets, weelderige kostuums, een epische schaal en de ondertussen mythisch geworden slangendans van Debra Paget lijken deze films, wel Indiana Jones avant la lettre.

27 jaar na het vorige deel maakt Lang ook een laatste Mabuse-film: Die 1000 Augen des Dr. Mabuse (1960), waarin hij zijn eerdere expressionistische stijl combineert met de sobere stijl van het einde van zijn Amerikaanse periode. Uiteindelijk mag hij zelf nog langs Brigitte Bardot opdraven in Jean-Luc Godards visuele meesterwerk Le mépris (1963). Godard was een grote fan van Lang, die hij altijd al beschouwde als een belangrijke invloed op zijn eigen werk. Lang mag in Le mépris de ene wijsheid na de andere verkondigen in een film die op zijn beurt legendarisch is geworden.

De invloed van Fritz Lang

Fritz Lang mag dan wel al een poos overleden zijn, maar hij wordt vandaag nog steeds gerekend tot de meest invloedrijke regisseurs ooit. De invloed van het Duits expressionisme is tot op vandaag voelbaar. Denk maar aan de donkere magie van Tim Burton die vaak teruggrijpt naar vervormde sets en vreemde camerastandpunten om een typische sfeer te scheppen.

Maar Lang was ook een artiest die een ‘gewoon’ genre als de misdaadthriller kon optrekken naar een maatschappijkritisch niveau, zonder de spanningsgraad uit het oog te verliezen. Thema’s zoals extreem-rechts, industrialisatie, criminaliteit, eigenrichting en immoraliteit zijn ook vandaag nog zorgenkinderen van de samenleving. Veertig jaar na zijn dood, kunnen we concluderen dat Langs films zowel technisch als thematisch nog steeds brandend actueel zijn. (JVDV)