‘The Death of Stalin’, de film die de Russen niet mogen zien

Vlnr.: Rupert Friend, Michael Palin, Jeffrey Tambor, Steve Buscemi en Jason Isaacs, als respectievelijk Stalins zoon Vasili, Vjatsjeslav Molotov, Georgi Malenkov, Nikita Chroesjtsjov en Georgi Zjoekov. © .

‘Wie verbiedt nu nog films?!’ Regisseur Armando Iannucci kan er nog altijd niet bij dat zijn komedie The Death of Stalin in Rusland niet vertoond mag worden. Misschien omdat zijn film héél grappig én waar is?

Met The Thick of It bezorgde Armando Iannucci de BBC een prachtvoorbeeld van een venijnige politieke satire. HBO was jaloers en haalde hem naar de VS om dat kunstje nog eens over te doen. Daar kwam Veep uit voort, een serie over de fratsen van vicepresident Selina Meyer, even nuttig als een bromvlieg. Veel eerder stond Iannucci samen met Steve Coogan ook al aan de wieg van de wandelende parodie Alan Partridge. Om maar te zeggen: de Brit had zijn plek in de toptien van gevreesde satirici al dubbel en dik verdiend, maar met The Death of Stalin stijgt hij nog flink wat plaatsen.

Het Kremlin was zéér misnoegd over deze hilarische (én ongemakkelijk makende) reconstructie van de machtsstrijd in de uren na de dood van Sovjetleider Jozef Stalin in 1953. Zo misnoegd dat het de film verbood. In de bioscoop zullen de Russen (en in hun zog de Kirgiezen) niet kunnen genieten van de bekken die Steve Buscemi als Chroesjtsjov trekt of van Michael Palins meest pythoneske vertolking sinds The Meaning of Life.

Stalin hield van klassieke muziek. De harde waarheid is dat een culturo of intellectueel zijn je niet behoedt voor vreselijke misdaden tegen de menselijkheid.

Volgens de Russische cultuurminister Vladimir Medinski, kan het niet door de beugel dat je spot ‘met het Sovjetverleden, met het land dat het fascisme versloeg, met het gewone volk, en zelfs met de slachtoffers van het stalinisme’. Vereerd dat het Kremlin je satire zo serieus neemt?

Armando Iannucci: Bwah, ik lach hier niet mee. Ik zou liever hebben dat ze The Death of Stalin wél vertonen. Ik hoop dat de Russen hem op een of andere manier toch zullen zien, online of zo. Ik vind het gek dat het land terugvalt op zo’n ouderwetse techniek. Wie verbiedt er nu nog films? De bewering dat de film geringschattend doet over dat stuk geschiedenis slaat trouwens nergens op. Oude Russen die hem al gezien hebben, zeggen bijna allemaal hetzelfde: de film is grappig én waar en katapulteert hen terug in de tijd. The Death of Stalin spot niet met wat het volk overkwam maar met de bestuurders van de Sovjet-Unie. Dáár kunnen de huidige bewindslieden blijkbaar niet om lachen.

Wat heb je zelf over Stalin bijgeleerd?

Iannucci: Voor een dictator had hij verrassend weinig interesse in rijkdom. Zijn belangstelling ging uit naar macht. Stalin was geobsedeerd door de communistische ideologie, wilde die doortrekken tot de macht en veranderde daardoor in een massamoordenaar.

Minder vertrouwd was ik met de rol van het Centraal Comité van de Communistische Partij. Het ging in de Sovjet-Unie niet om één man die een land met ijzeren hand bestuurde, het ging om één man die de groep die het land met ijzeren hand bestuurde met ijzeren hand bestuurde. Om te overleven waren de leden van het Centraal Comité tot alles bereid. Ze probeerden te raden wat Stalin wilde en handelden daarnaar. In Stalins naam zijn gruwelijke zaken verricht waar hij niet eens van op de hoogte was. Je kunt dus niet alles uitsluitend in zijn schoenen schuiven. Zo tekende iedereen in dat Centraal Comité de doodslijsten.

Mij was de baas van de geheime diensten niet bekend: Lavrentij Beria die nochtans veel op zijn kerfstok had. Zelfs Stalin heeft hem cynisch ‘onze Himmler’ genoemd.

Iannucci: Over Hitlers luitenanten – Himmler, Hermann Göring en Joseph Goebbels – weten we haast alles, over Beria bijna niets meer. Dat is geen toeval. Op het einde van de film zegt Chroesjtsjov tegen Beria: ‘Ik begraaf je in de geschiedenis’, en zo geschiedde: Beria is geëxecuteerd, in brand gestoken en letterlijk uit de geschiedenis geschrapt. In de Sovjetencyclopedie werd hij vervangen door een tekst over een slagschip met een b.

De film begint met een concert dat overgedaan wordt om Stalin een opname te kunnen bezorgen. Je tiran hield van muziek.

Iannucci: We blijven maar denken dat muziek de zeden verzacht, maar dat valt aardig tegen. Was het nu Goebbels of Göring die Mozart kon spelen op de piano? Stalin hield van klassieke muziek, genoot van opera en schreef gedichten. De harde waarheid is dat dat geen sikkepit veranderde aan zijn schrikbewind. Ideologie en terreur komen niet enkel voort uit de beestachtigheid van de mens. Het vergt een gesofisticeerd menselijk brein om op zo’n grote schaal gewelddadig te zijn, om een heel volk te terroriseren. Een culturo of intellectueel zijn, behoedt je niet voor vreselijke misdaden tegen de menselijkheid. (lacht)

'The Death of Stalin', de film die de Russen niet mogen zien
© Getty Images

Veel scènes flirten met het absurde, al is dat nauwelijks jouw verdienste.

Iannucci: Hoe absurder, hoe meer je eropaan kunt dat het waar gebeurd is. Dat concert dat opnieuw gespeeld moet worden, zoon Stalin die verhult dat het nationale ijshockeyteam is omgekomen, de zoektocht naar dokters omdat Stalin ze bijna allemaal heeft laten deporteren of executeren: niet verzonnen. Eigenlijk volg ik vrij getrouw een Franse strip (van Fabien Nury en Thierry Robin, ook in het Nederlands verschenen als De dood van Stalin , nvdr.). Die is gruwelijk, van de pot gerukt, grappig, absurd én waar. Wat wil je nog meer?

Misschien willen we wel minder: soms vergaat het lachen je.

Iannucci: Precies zoals ik beoogde. The Death of Stalin is een politieke satire met horrorelementen. Ik had twee doelen: de mensen doen lachen en hen een gevoel van beklemming bezorgen. Je moet een idee krijgen van hoe het voelde om onder Stalins bewind te leven. Het doet wat met je als je er twintig jaar lang nooit helemaal zeker van bent dat je de ochtend zult halen omdat ze je misschien komen oppakken, omdat een buur of vriend die je iets verkeerd heeft horen zeggen – of je gewoon uit de weg wil – je misschien verraden heeft.

Geloof je dat politieke satire kan aanzetten tot verandering?

Iannucci: Neen. Als dat je doel is, ben je gedoemd om te mislukken. Politieke satire verandert niets, hoogstens verleidt het mensen om wat dieper na te denken en hun mening eventueel wat bij te stellen. Als ik het stemgedrag van de mensen zou willen beïnvloeden, dan was ik wel politicus, politiek journalist of spindoctor geworden.

Charlie Chaplin kwam in 1940 al op de proppen met The Great Dictator…

Iannucci: Nog voor we echt wisten hoe levensgevaarlijk Adolf Hitler was!

Voilà. Waarom duik jij nu in het verleden, in plaats van de vele despoten van vandaag te hekelen?

Iannucci: Lieve hemel! Omdat ik in de verste verte niet zo goed als Chaplin ben. Hij was zijn tijd ver vooruit. Ik heb The Great Dictator vlak voor de montage herbekeken. Hij bevat enkele van Chaplins beste grappen maar ook heel humane scènes in het Joodse getto. Dat stelde me gerust. Als je het goed aanpakt, kunnen emotioneel loodzware dingen ook in een farce aan bod komen.

Maar om op je vraag te antwoorden: drie jaar geleden liep ik rond met plannen voor een film over een fictieve hedendaagse dictator, met dank aan figuren als Berlusconi, Poetin, Sisi, Erdogan, Assad en Orban. Ze zijn democratisch verkozen, of beweren dat te zijn, maar gedragen zich daar niet naar. Je kon ook niet naast de opkomst kijken van populistische, nationalistische of extremistische bewegingen zoals het Front National of UKIP. Het leek alsof de jaren dertig terug waren in Europa. Maar toen kreeg ik het voorstel die strip te verfilmen en dat vond ik een veel beter idee.

Wat er vandaag politiek gebeurt, is zo absurd dat je dat in fictie niet meer kunt overtreffen

Zijn het dan geen gouden tijden voor satirici die graag wereldpolitici op de korrel nemen?

Iannucci: Dat weet ik nog zo net niet. Wat er vandaag politiek gebeurt, is zo absurd dat je dat in fictie niet meer kunt overtreffen. Die mate van gekheid kun je niet vatten. Nu toch nog niet. We moeten de uitkomst afwachten. Hopelijk eindigt het komisch en niet met een grote tragedie maar ik hou mijn hart vast. Ik was drie weken geleden in Washington en herkende de stad niet meer. Alle normen zijn verdwenen. Niemand kent de nieuwe regels.

Je draaide deze Stalin-satire in de zomer van 2016, nog voor Donald Trump de verkiezingen won. Toch zien veel recensenten een link.

Iannucci: Ik kon niet weten dat hij zou winnen. Wel heb ik de film gemaakt omdat ik voelde dat er wat aan de hand was in de hedendaagse politiek.

Trump is een would-bealleenheerser. Hij benijdt Poetin, Sisi en al die andere regeringsleiders met autoritaire macht. Heb je gelet op zijn taalgebruik nadat de FBI vorige week was binnengevallen bij zijn advocaat? Hij sprak over ‘een aanval op ons land’. Dat is zéér autoritaire praat. Trump beschouwt zichzelf niet als de leider van een politieke partij met een specifieke agenda en een specifieke kijk op de dingen. Hij vereenzelvigt zich met het hele land. Wie tegen hem is, is een landverrader. Vreselijk! Met het onwettig verklaren van de oppositie begint het verrottingsproces.

Vind je Trump de satire voorbij?

Iannucci: Natuurlijk kan ik grappen verzinnen over Donald Trump maar zijn presidentschap is allesbehalve grappig. In absolute termen: Trump is niet grappig maar angstaanjagend, want hij is géén idioot. Hij is onstabiel, ja, maar slim. Hij weet heel goed op welke knoppen hij moet duwen om zijn populariteit aan te zwengelen. Als hij nog meer onder druk komt te staan, zie ik hem nog Syrië binnenvallen of bombarderen met de bedoeling de publieke opinie weer achter hem te krijgen, zodat hij ongestoord speciaal aanklager Robert Mueller kan ontslaan. Om te kunnen overleven heeft hij populariteit nodig. Volgens mij is hij tot alles bereid om aan populariteit te winnen.

Om op een iets vrolijkere noot te eindigen: moet je als filmregisseur ook niet een béétje een dictator zijn?

Iannucci: Zeker. Dat ondervond ik in Kiev, toen we diep in de nacht straattumult filmden. Er waren vijfhonderd figuranten en ik mocht aanwijzen wie zou sterven en wie het zou overleven. Zeven weken lang moest ik als regisseur maar met de ogen knipperen en de volledige cast en crew gehoorzaamden. Van zo veel macht word je stapelgek. Mijn vrouw plaagt me dat het me na mijn thuiskomst twee weken heeft gekost om op te stoppen met commanderen. ‘Zullen we dan nú thee drinken?’ ‘Doe je jas aan, we gaan wandelen!’

Stalin is er niets tegen.

De inhoud op deze pagina wordt momenteel geblokkeerd om jouw cookie-keuzes te respecteren. Klik hier om jouw cookie-voorkeuren aan te passen en de inhoud te bekijken.
Je kan jouw keuzes op elk moment wijzigen door onderaan de site op "Cookie-instellingen" te klikken."

The Death of Stalin

Vanaf 18/4 in de bioscoop.

DE SLAG OM STALINGRAP

Zes dingen die u niet per se moet weten over The Death of Stalin.


1. Op het laatste moment werd de vergunning om The Death of Stalin in de bioscopen te vertonen ingetrokken. Cultuurminister Vladimir Medinski, die zich als patriot profileert, gewaagde van een belediging.


2. Vooraanstaande Russische regisseurs juichten die beslissing toe. Vladimir Bortko noemde de film een verschrikkelijke schanddaad die de Communistische Partij kleineert. Oscarwinnaar Nikita Michalkov (Burnt by the Sun) zag amateuristisch gefilmde speculatie die geen discussie waard is.


3 Een arthousecinema in Moskou die het verbod negeerde, werd in januari gewapenderhand bestormd. Het cultuurministerie bedreigde bioscopen met plannen om de film te vertonen met zware boetes en sluiting.


4. Ook buiten Rusland roept The Death of Stalin vragen op: de Britse historicus Richard Overy vraagt zich of een farce wel de beste manier is om een moordend regime te begrijpen. Hij ergert zich aan de historische fouten die men zich veroorloofde om er een vlotte komedie van te maken.


5. Voormalig Brits premier David Cameron ziet een parallel met de gebeurtenissen in Downing Street. Volgens acteur Jason Isaacs, die in de film oorlogsheld Georgi Zjoekov speelt, zag Cameron voor zich hoe hij, in de rug gestoken door Boris Johnson, Boris neergestoken zag worden door Michael Gove, waarna iedereen hem begon neer te steken, tot er maar één vrouw meer recht stond: Theresa May.


6. Engels met een Russische tongval blijft u bespaard. Regisseur Armando Iannucci laat zijn acteurs gewoon hun eigen accent hanteren. De Chroesjtsjov van Steve Buscemi praat als een barman uit Brooklyn, de Malenkov van Jeffrey Tambor klinkt Californisch, de Mikojan van Paul Whitehouse brabbelt Cockney en de Zjoekov van Jason Isaacs moet in Yorkshire opgegroeid zijn.

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content