Belgisch regisseur Bülent Öztürk: ‘Turkije is niet Erdogan, hoe machtig hij ook is’

In Blue Silence – over een Turkse ex-soldaat die worstelt met zijn verleden – houdt Bülent Öztürk Turkije een spiegel voor. De Belgische regisseur van Koerdische komaf over zijn politiek beladen debuut. ‘Het land gedraagt zich als een paranoïde stier die overal rode lappen ziet.’

Een gevoelige film maken die het bloederige conflict tussen Turken en Koerden aankaart? Na de coup van vorig jaar in Turkije en de daaropvolgende represailles van de regering-Erdogan ligt het allerminst voor de hand. Ook de levensloop van Bülent Öztürk is ongewoon. In 1995 kwam hij als politiek vluchteling in België aan en had hij nog nooit de binnenkant van een bioscoop gezien. Vandaag is hij een grote belofte van de Vlaamse cinema en heeft hij met Blue Silence zijn eerste langspeelfilm klaar over, precies, de Turks-Koerdische kwestie.

In Blue Silence maakt Oztürk, die zijn talent al toonde met de kortfilm Houses with Small Windows (2013), je op een tactiele manier deelgenoot van de gevoelswereld van Hakan, een Turkse ex-militair die in een psychiatrische instelling is beland. Hoe hij daar terechtkwam, waarom hij niet langer contact heeft met vrouw en dochter en welke demonen hem achtervolgen, kom je slechts stukje bij beetje te weten. Dat zijn louteringstocht naar een beklemmende climax en naar Koerdisch Turkije leidt, kunnen we u wel al verklappen.

‘Vandaag zouden we de film niet meer in Turkije kunnen draaien’, geeft Oztürk mee. ‘We hebben in Istanboel gefilmd vóór de staatsgreep, maar toen al was het moeilijk. De slotakte speelt zich af tegen de grens met Syrië, maar daar draaien bleek onmogelijk. Ik zeg het niet graag, omdat ik hoop dat kijkers het niet doorhebben, maar Limburg, met zijn golvende mijnlandschap, bleek een goede stand-in voor Koerdisch Turkije.’

In de film toon je wel Koerdische demonstranten – ouders die de verdwijning van hun zoon of dochter aanklagen.

Öztürk: Elke zaterdag komen Koerdische ouders van vermiste kinderen samen op een plein in Istanboel, maar we kregen geen toestemming om daar te filmen. Dat het ons toch gelukt is om een scène te draaien met figuranten als demonstranten, op een ander plein in Istanboel, dank ik aan de sjamanen. Die waren ons gunstig gezind.

Moeten je acteurs binnen dat gespannen politieke klimaat vrezen voor represailles?

Öztürk: Teoman Kumbaracibasi, die Hakan speelt, is een Turkse acteur die bekend is uit tv-series. De anderen komen uit het buitenland. Teoman beseft dat hij een risico neemt, maar hij heeft geen wet overtreden en is in het reine met zichzelf. De film is niet anti-Turks. Hij toont dat het conflict alle partijen treft. Voor mezelf zie ik wel wat de gevolgen zijn. Mijn familie woont in Oost-Turkije en ik hoop dat ik straks nog het land binnen mag, maar dat zal afhangen van hoe de film daar wordt ontvangen.

Blue Silence ging in april toch al in première in Istanboel? Je won er zelfs vier prijzen.

Öztürk: Klopt, maar mijn film is daar één keer vertoond op een vrijdagmorgen, voor een geïnteresseerd festivalpubliek. Ik heb die prijzen niet van Erdogan gekregen, maar van progressieve mensen. Bovendien was dat vlak voor het referendum over de grondwetsherziening. Men had andere dingen aan het hoofd. We gaan straks naar nog twee festivals in Turkije en de film komt er eind november in de zalen. Pas dan zullen we weten wat de reacties zijn.

Blue Silence speelt zich af in de jaren negentig. Waarom precies?

Öztürk: Dat is de periode waarin ik Turkije ben ontvlucht omdat ik legerdienst moest doen. Tienduizend mensen zijn toen gestorven in het Turks-Koerdische conflict. Ik wilde nog één keer getuigen van een kwestie die mijn leven heeft gedefinieerd en die nog altijd voortduurt. In 2015 laaide het geweld weer op en zijn opnieuw duizenden mensen omgekomen, maar Europa had Turkije en Erdogan op dat moment nodig om vluchtelingen te stallen, dus keek het de andere kant op. Dat was een hypocriete houding van het continent dat toch de bakermat van democratie en mensenrechten is. En het was een extra motivatie om Blue Silence te maken, al gaan de plannen voor de film al een tijdje mee. De oorlog sleept al decennia aan, maar toch is er nog nooit een film over gemaakt. Dat wilde ik veranderen door die grote geschiedenis te benaderen via één verhaal van één man.

Nota bene een Turkse soldaat die psychisch ten onder gaat aan het conflict.

Öztürk: Oorlog kent geen winnaars. Wie denkt dat hij de oorlog buiten zijn huis kan houden, vergist zich. Dat is ook wat Hakan ondervindt. Hij heeft vreselijke dingen gezien en gedaan. Zijn geweten knaagt, hij kan niet slapen en na een huiselijk incident wordt zijn gezin mee slachtoffer en belandt hij in een instelling. Het conflict raakt zowel Turken als Koerden. Ik veroordeel niemand. Turkije is een prachtig land, met een rijke cultuur en warme mensen. Ik wil empathie losweken voor beide partijen. Mijn film is een weg naar loutering, naar debat. Ik voel me ook niet de advocaat van de Koerden. Ik hoop universele films te maken over lijden en verlies, thema’s die iedereen raken. Alleen ben ik en blijf ik van Koerdische komaf, en vind ik het belangrijk dat de kwestie in films wordt aangekaart.

Raakt het conflict ooit opgelost?

Öztürk: Turkije en Europa hebben de sleutels in handen. Europa moet Turkije opnemen in de Europese Unie. Dan wordt dat land verplicht om zijn achterkamers te openen en zich aan democratische regels te houden. Andersom zal men Turkije niet langer kunnen behandelen als een kleuter in de Europese klas. Straks telt het land tachtig miljoen inwoners – evenveel als Duitsland. Plus: het blijft de poort naar India en het Midden-Oosten. Europa heeft alle belang bij een Turks lidmaatschap. Nu heeft het geen zicht op wat er voorbij Ankara gebeurt. Erdogan wil dat zo houden – vandaar dat hij de brug met Europa heeft opgeblazen – , maar Turkije is niet Erdogan, hoe machtig hij ook is. Op elk regime staat een vervaldatum en als je ziet hoe wild hij om zich heen schopt, merk je dat die datum nabij is. Maar goed: Erdogan is tenminste rechtuit. Zijn voorgangers voerden een even repressieve politiek, maar in het geniep. Ik hoop maar één ding: dat Erdogan niet wordt vermoord of omkomt in een vliegramp. Dan zal er een mythe rond hem ontstaan en zal zijn spook nog twintig jaar voortregeren. Dat wil niemand.

De meerderheid van de Turken staat wel nog altijd achter Erdogan.

Öztürk: Hij leidt de aandacht van de echte problemen af door conflicten op te zoeken. Turkije gedraagt zich als een paranoïde stier die overal rode lappen ziet. In Duitsland. In Rusland. Bij de Koerden. Maar ook binnen de eigen grenzen. Kijk naar wat er sinds de staatsgreep met tegenstanders van het regime gebeurt, of met vermeende tegenstanders. Iedereen wordt verdacht gemaakt en de mond gesnoerd.

Heb je een verklaring voor die ongemeen felle reactie?

Öztürk: Het land is niet in het reine met zichzelf. Om de tien, vijftien jaar is er een coup. Die interne onrust heeft te maken met de weigering om het verleden onder ogen te zien. Een eeuw na de feiten weigert men nog steeds de Armeense genocide te erkennen. Minderheden worden nog altijd onderdrukt en ‘andere volkeren’ genoemd. Ze mogen hun taal niet spreken, hun namen worden verturkst. Turkije is een land dat in een chronische staat van ontkenning leeft, en zolang dat zo blijft zal het nooit vooruitgang boeken. Kijk naar wat Duitsland heeft gedaan na de oorlog. Dat heeft zijn naziverleden erkend, een mea culpa geslagen en het is een open, welvarende natie geworden. Hopelijk kan Turkije die stap ook zetten, al zie ik het somber in.

Speelt religie daar een rol in?

Öztürk: Ja. De islamitische cultuur is een trotse cultuur. Publiekelijk schuld bekennen ligt moeilijk. En liegen tegen jezelf of anderen wordt niet gezien als een grote zonde. Zolang je maar niet liegt tegen God. In het christendom spelen schuldbesef en boetedoening een grotere rol. Het is merkwaardig hoe dat in deze seculiere tijden nog altijd speelt.

Ben jij gelovig?

Öztürk: Niet meer. Ooit vroeg ik mijn leraar hoe het kwam dat profeten altijd uit het Midden-Oosten afkomstig zijn. Had God geen interesse in Zuid-Amerika? Toen ik daar geen antwoord op kreeg, behalve wat gewauwel, dacht ik: hier ben ik klaar mee. Ik was vijftien toen.

Tot nu toe gingen je films over Turkije. Blijft dat ook in de toekomst zo?

Öztürk:Blue Silence voelt als een catharsis, als een streep onder mijn verleden. Ik woon ruim twintig jaar in België. Ik heb mijn symbolische vadermoord allang gepleegd. Mijn vrienden zijn Belgen. Mijn zoon is een Belg. Ik ben een Belg. Dit is mijn land. Ik heb ook hier verhalen te vertellen en normaal gezien speelt mijn volgende film zich in Antwerpen af, en doen er alleen maar Antwerpenaars in mee. Als het van mij afhangt, komt er geen Turk, Koerd of allochtoon in voor. (lacht)