Riad Sattouf (ex-Charlie Hebdo): ‘Frans? Syrisch? Ik voel me vooral tekenaar’

Het eerste deel van De Arabier van de toekomst werd dit jaar nog tot beste stripalbum uitgeroepen in Angoulême. Na het relaas over zijn jeugd in Libië doet de Frans-Syrische voormalige Charlie Hebdo-tekenaar Riad Sattouf in het tweede deel, net verschenen in het Nederlands bij De Geus, op pijnlijke wijze kond over zijn tijd in het Syrië van vader Assad. ‘Ik ben niet verantwoordelijk voor de oorlog in de wereld.’

Hier stond wat geinigs. Iets over hoe zijn naam in het Frans klinkt als ‘rire de sa touffe’ en hoe dat de Bretoense jaren van de puberende ‘Lachenmetjouwflamoes’ er niet bepaald makkelijker op heeft gemaakt. Zinnen die we na ons gesprek met de Frans-Syrische tekenaar Riad Sattouf – op de vraag of hij zich Frans, Syrisch of iets tussen de twee voelt, antwoordt hij: ‘Ik voel me vooral tekenaar’ – op het kantoor van zijn uitgever alvast bijeentikten op een Parijs terras.

Een paar uur later richtte de uit Syrië geïmporteerde en onder meer in ons land geraffineerde jihad met bomgordels en machinegeweren een bloedbad aan in de lichtstad. Met Guillaume Decherf, journalist voor Les Inrocks, verloor de tekenaar en filmmaker in concertzaal Le Bataclan ook een gewaardeerde vroege pleitbezorger. Leert Twitter althans, want Sattouf doet er verder het zwijgen toe: onze mails met de vraag of hij na de aanslagen nog iets wil toevoegen of aanpassen, bleven onbeantwoord.

Het is hoe dan ook de tweede dreun in een jaar tijd voor hem. Sattouf tekent momenteel Les Cahiers d’Esther voor Le Nouvel Obs, maar acht jaar lang, tot eind 2014, publiceerde hij in Charlie Hebdo La vie secrète des jeunes. Al wimpelt hij vragen over Charlie nu vakkundig af. ‘Ik mailde hen mijn werk door en kwam nooit op redactievergaderingen. Dat had ook weinig zin: ik had niks met hun uitgebreide politieke discussies en mijn werk hangt niet af van de actualiteit. Na de aanslag op de redactie in januari klampten mensen me aan: “Ik hoor dat je nu onderdak bent bij L’Obs? Goed voor jou, blijven vechten!” Om maar te zeggen: velen hadden niet eens door dat ik al enkele maanden bij Charlie weg was. Blijkbaar werd het blad nu ook niet zo veel gelezen.’

Deel 1 van De Arabier van de toekomst: Een jeugd in het Midden-Oosten (1978-1984) is zo’n 300.000 keer over Franse toonbanken gevlogen, astronomisch veel voor een graphic novel. Op het stripfestival van Angoulême werd het boek dit jaar bedacht met de Fauve d’Or voor beste album, een prijs die Sattouf in 2010 ook al kreeg voor Pascal Brutal: Sterker dan de rest.

Het net vertaalde tweede deel van De Arabier van de toekomst schetst een genadeloos beeld van het leven in het soennitische dorp Ter Maaleh anno 1984. Antisemitisme wordt er je met de paplepel ingegoten, ‘Joden neerknallen’ is het tijdverdrijf bij uitstek op de speelplaats, gearrangeerde huwelijken zijn er meer regel dan uitzondering en eerwraak wordt nog naar de letter uitgevoerd. Wanneer Riads tante schande over zich afroept – ze blijkt ongehuwd zwanger, van de broer van haar overleden man – wordt ze koelbloedig vermoord door haar eigen vader en broer. Koren op de xenofobe molen, vinden sommige critici. Want door het vertelperspectief van Riad-het-kind is er geen ruimte voor kritiek, hooguit wat kanttekeningen.

SATTOUF: Ik heb een eerlijk portret geschetst van één jeugd in het Midden-Oosten: mijn jeugd, en die speelt zich toevallig af in een gehucht nabij Homs. In Ter Maaleh leefden ze nog zoals ze al eeuwen leefden. Ik heb nooit een alomvattende schets van Syrië willen maken, laat staan van ‘de Arabische wereld’. Er is ook geen Arabische wereld. Wie er een bevestiging van de clichés in wil zien, kan ik niet tegenhouden, maar mijn lezers snappen heus wel dat het een subjectieve biografie is, geen absolute waarheid.

Het gevaar zou hem erin schuilen dat het boek zo’n bestseller is, waardoor heel wat lezers die tot voor kort geen jota van Syrië wisten zich nu een zeer eenzijdig beeld vormen.

SATTOUF: Dus men verwijt mij dat het boek aanslaat? (verontwaardigd) Ik ben niet verantwoordelijk voor de oorlog in de wereld. En wat zouden xenofoben mijn boek ook misbruiken? Die raken dat toch niet aan. ‘Ri-ad Sat-touf’ klinkt hen iets te exotisch in de oren, denk ik. (dun lachje) Toen ik in Angoulême won, heeft voormalig premier Alain Juppé me op Twitter gefeliciteerd. ‘Heb je nu net een Arabier gefeliciteerd?’ reageerde iemand meteen. ‘Je bent een verrader van Frankrijk!’ Bon.

Begrijp je dat sommigen vandaag de vluchtelingenstroom uit Syrië bekijken en denken: de mensen die Sattouf beschrijft, die opgegroeid zijn met antisemitisme en eerwraak, komen nu naar Europa?

SATTOUF: Volgens mij – maar wat weet ik daar nu van – zijn dat niet dezelfde mensen. Wie vandaag uit Syrië vlucht, is tot het laatste moment blijven geloven dat het zou keren. Dat de burgeroorlog zou luwen. Ondertussen beseffen ook zij dat dat helaas geen optie meer is. Maar dat zijn doorgaans hoogopgeleide Syriërs. We doen er volgens mij dus niet slecht aan hen op te vangen. Heb je ooit Wohin und zurück (1982-1985) gezien? Een meesterlijk filmdrieluik van Axel Corti, over hoe de Joden wegtrekken uit nazi-Duitsland ‘op verzoek van de Duitsers’ en in Frankrijk arriveren. Niemand die hen wil opvangen, want de Fransen zien hen als de vijand, als nazi’s, omdat ze uit Duitsland komen. Verhelderende film. En zeer pijnlijk, omdat hij daar onomstotelijk bewijst dat we nauwelijks iets uit het verleden geleerd hebben.

(denkt na) Al bij al komt er niet zoveel kritiek op het boek, hoor. Hooguit hier en daar een verdwaalde ‘kenner van de Arabische wereld’. Al vraag ik me af hoe goed zo’n kenner kan zijn als hij niet eens in staat is mijn boek te lezen voor wat het is. Ik ben toch niet de eerste die zijn persoonlijke relaas in een strip verwerkt.

Kristof Dalle

Lees het volledige coverinterview met Riad Sattouf deze week in Knack Focus.