Theater: Macbeth met een oergeurtje

Regisseur Johan Simons ensceneert bij Toneelgroep Amsterdam een meesterlijke ‘Macbeth’ die garant staat voor jaren kijk- en luisterplezier.

Titel:Macbeth

Productiehuis: Toneelgroep Amsterdam, regie: Johan Simons

In een zin: Een Macbeth ontsproten aan Simons’ oerdriften in combinatie met zijn theatraal talent.

Hoogtepunt: De scène waarin Hans Kesting ballonnen in de hoogte gooit en deze uiteenspatten op de vloer. Van clean tot a mess. Een prachtige overgang.

Score: * * * *

Quote: “Wie had gedacht dat de oude man zoveel bloed in zich had.”

William Shakespeare was een groene jongen. De mooiste scènes van King Lear spelen zich af in een woud tijdens een storm. Maar meer dan in dit stuk wordt een ander koningsdrama gedragen door de natuur, Macbeth. Het stond dan ook in de sterren geschreven dat Johan Simons dit ooit zou regisseren.

Sinds hij artistiek directeur is van de Münchner Kammerspiele loopt hij rond in een T-shirt. Het dragen van dat kledingstuk is waarschijnlijk het voorlaatste punt in het contract, want tot en met zijn Gentse periode was het kledingstuk waarmee hij opstond en ging slapen een Marcelleke. Het laatste punt is dat hij voor de première een wit hemd moet dragen. Dat doet hij dan ook, maar hij heeft ze daar in München goed liggen, want er werd niet gerept over een strijkijzer. Dit maar om te zeggen dat Johan Simons helemaal niet geeft om uiterlijk vertoon. Maar door daar niet om te malen, weet je wel wie hij is: een man voor wie de aard der dingen voorop staat. Het is dan ook logisch dat zijn versie van Macbeth ruikt naar de oerinstincten van de mens. Het resultaat is een indrukwekkende productie.

Het stond ook in de sterren geschreven dat van de vele vertalingen die er bestaan, Johan Simons die van Hugo Claus zou verkiezen. Claus en Simons hebben veel met elkaar gemeen. Een karakter met een teder gevoel, weggestopt achter een flinke portie macho. Bovendien is Claus’ leermeester Antonin Artaud met zijn figuurlijke wreedheid, en die van Simons het boerderijleven met zijn jaarlijks ritueel van oogsten en slachten. Het maakt dat beiden in hun werk altijd naar de overtreffende mistrap in het menselijk doen en laten zoeken. Waarmee de magie van het gedrag wordt bedoeld. De mens is van nature een slachter.

Claus was er van doordrongen, net als Simons, maar ook Koen Tachelet, de bewerker. Hij laat het stuk beginnen met de laatste scène van de protagonist. Wanneer hij met het schuim op de lippen staat te schreeuwen. Zinloos geschreeuw. Je ziet een killer met zijn laatste nog levende gegijzelde als schild voor zich van op een balkon, voor de deur van een bank, zittend op de laatste rij van een theater [remember Dubrovkatheater, 23 oktober 2002], zijn eisen staan blaffen. Maar een scherpschutter vloert hem. Paf! In de fractie tussen schot en dood schiet het hele drama door het hoofd van de dolgedraaide massamoordenaar. Die fractie is de eigenlijke voorstelling.

Nog maar goed en wel bezig of de film Full Metal Jacket van Stanley Kubrick schiet door het hoofd van de toeschouwer. Niet dat Johan Simons die film gepluimd heeft, maar zijn concept speelt zich wel af in hetzelfde milieu. Vier van de vijf acteurs lopen rond in militair ondergoed. Marines. Met de zegen van de staat opgeleide killers. Door die keuze wordt het visionaire van Shakespeare scherp omlijnd. De heksen zijn geen domme tantes. Zij zien wat is en door de feiten komen zal. De killer van Macbeth aan het eind [Geen man door een vrouw gebaard / deert ooit Macbeth!] is geboren via een keizerssnede, het wandelende bos als camouflagetechniek om de vijand te misleiden [Laat elke soldaat een tak afhakken / en die voor zich uitdragen.] Macbeth die een wreed mannetje is van in zijn vroegste jeugd [Mijn brein gonst van lang vergeten dingen.] en de Lady die mateloos ambitieus is en strategisch denkt [Kijk helder en licht uit je ogen. / Dat men geen wantrouwen ziet. / Laat al het andere aan mij over.] Terecht draagt zij een rood kleed. Elke zin die zij zegt is een liter bloed, terwijl zij het Tea party-vrouwtje speelt. Een verbeterde versie van Sarah Palin.

Waar Simons zich op concentreert is het proces van de overgang van mens tot dier. Alle andere personages, door drie acteurs ingevuld, zijn zetstukken in dat wordingsproces; en zijn in wezen geen haar beter. Het bloed, dat rijkelijk vloeit, symboliseert de demonische gedachten. Ze groeien Macbeth en de Lady over het hoofd. Wie een put graaft, bouwt een berg. Macbeth en de Lady zijn omhooggevallen burgers uit de middenklasse. Bij gebrek aan het briljante element van hun intriges kunnen zij het slachten niet laten [Bloed eist bloed!], maken hun vrienden tot vijanden en moorden hun entourage uit. Gevolg van een mateloze drang naar macht en hoe die te consolideren.

Om het beestachtige in de mens te benadrukken heeft Shakespeare het stuk vol dieren gestoken. Worden zij aanvankelijk als voorbeeld gesteld voor de logica van de ambitie, gaandeweg worden de dieren en vooral de dierengeluiden paranoïde elementen. Macbeth en de Lady, eenmaal badend in het bloed, schrikken van het zingen van krekels en de roep van de uil. Macbeth ziet dat niet in, maar de Lady wel. Ze zijn de littekens van hun verdierlijking. Johan Simons heeft dat lekker dik maar niet vettig in de verf gezet. Op een bepaald moment is een muzikaal intermezzo een elektronisch vervormd soepje van dierengeluiden dat, bizar, compositorisch heerlijk klinkt. Chapeau voor de componist, Warre Simons, zoon van.

Is er dan geen enkel minpunt aan deze productie? Toch wel. Een scène uit 4.48 Psychosis van Sarah Kane werd overgenomen en in de mond van de Lady gelegd. Eigenlijk verdwijnt de Lady te vroeg uit het oorspronkelijke stuk. Een foutje van de auteur. Een schets van de desillusie en wat haar tot zelfdoding leidde, had een ingreep als deze voorkomen. De inbouw is dus wel begrijpelijk maar werkt niet. Zeker niet in de vertaling. De scherpte en wreedheid van Kane gaat verloren. En ontneemt de cruciale zin van het stuk een deel van zijn waarde. ‘Wie had gedacht dat de oude man zoveel bloed in zich had.’ Niet alleen het bloed van de koning, maar het bloed van de koning en dat van allen die door het bloed van de koning moeten verdrinken in een bloedblad. Inclusief Macbeth en de Lady, uit wiens mond de zin trouwens komt.

Vijf acteurs spelen alle rollen met goed gevolg. Maar wie het stuk niet goed kent, went snel. De acteurs zijn van topniveau. De vaak snelle rolwisselingen worden zo accuraat gespeeld dat het haast logisch lijkt. Uiteindelijk is de voorstelling, door die te laten voorafgaan door de laatste scène, één grote flashback. Alles speelt zich af in het hoofd van Macbeth, een Vietnamveteraan met het posttraumatische stresssyndroom [PTSS]. Zelfs de Lady zit in de terugblik. De vier acteurs moeten ten dienste staan van het titelpersonage, maar hij moet hen pushen en voeden. Het is werkelijk verbluffend hoe beide elementen naadloos in elkaar opgaan. Fedja van Huêt (als Macbeth) levert een krachttoer en sleurt iedereen en alles mee in zijn neergang. Zelfs zijn stiltes zijn bangelijke momenten. Naar het einde toe staan ze op barsten, maar ze barsten niet maar ze wurgen de toeschouwer. Chris Nietvelt als de Lady verweeft moeiteloos maar grootmeesterlijk los en strak spel. Hans Kesting, Fred Goessens en Roeland Fernhout maken van de nevenpersonages stille hoofdrollen. Want geen personage staat toevallig in het stuk. Daarvoor is het stuk te gebald, concentreert zich demonisch op de essentie van de pretentie. Ze hebben die op geraffineerde wijze soepel vertaald.

De inhoud van het stuk hier in het kort vertellen is zinloos. Die kan men vinden op internet, in boeken en op de site van het ensemble. Of is [zo goed als] algemeen bekend. Deze productie verdient een nadere beschouwing. Als hommage aan zowel producent Toneelgroep Amsterdam als regisseur Johan Simons. Hij heeft met zijn versie zichzelf overtroffen. Een Macbeth ontsproten aan zijn oerdriften in combinatie met zijn theatraal talent. Kortom, een productie voor jaren spel- en kijkplezier.

Guido Lauwaert

Macbeth – William Shakespeare – regie: Johan Simons – productie Toneelgroep Amsterdam i.s.m. Holland Festival – www.tga.nl en www.hollandfestival.nl