Theater: Kleine Eyolf zonder kop en staart

Regisseur Susanne Kennedy laat Ibsens personages als spoken ronddolen en maakt een vervelende calvarietocht van ‘Kleine Eyolf’.

Regisseur, Susanne Kennedy, tevens tekstbewerker, heeft Kleine Eyolf ( * * ) van de Noorse toneelauteur Henrik Ibsen kaal geschoren. Ze laat de personages als spoken ronddolen. Eyolf zit de hele voorstelling op het toneel, terwijl hij in het oorspronkelijk stuk maar enkele interventies heeft in het eerste bedrijf. Het geheel wordt een calvarietocht, binnen de sfeer van een silent movie.

Het voortoneel is gevuld met een gaasdoek waarop oneliners uit Also sprach Zarathustra van vriend Nietzsche geprojecteerd worden. Een enkele keer de beginregel van een claus. Aan het eind van de voorstelling daalt een kruis uit de hemel [nok] neer en neemt Eyolf plaats op een voetstuk. Hij grijpt, enkel nog gekleed in zijn slip, een paar handgrepen vast op het dwarshout. De moeder van Eyolf, Rita, lijkt als twee druppels water op de legendarische Deense filmster Asta Nielsen. De overige acteurs lijken geplukt uit het werk van Edvard Munch. Hun blik is leeg, zelfs als het spel, zoals dat van de halfzus Asta, carnavaleske trekjes aanneemt. Wat Susan Kennedy voor ogen stond, is een verstikkend gevoel in een donkergrijze wereld. Anders gezegd: de evangelisch-lutherse mentaliteit van Noorwegen en zijns gelijken benadrukken. Wat zij echter bereikt heeft, is een pretentieuze voorstelling die uitmondt in anderhalf uur verveling.

Dubbel applaus

Over de acteurs geen kwaad woord. Zij volgden braaf de bevelen op van de schooljuf, mevrouw Kennedy. Het is een genot om hen aan het werk te zien. Dubbel applaus voor Marlies Heuer als Rita, Lien Wildemeersch als Asta en Frans Meere als Eyolf. Het machtig spel kan echter de zwakte van het concept niet verbergen. Het is vergezocht en fluttig uitgewerkt. Al leest de toeschouwer het programmablad aandachtig, er is kop noch staart aan te krijgen. Om hem te helpen toch grip te krijgen op de voorstelling volgt hier een beschouwing op de schrijver, zijn leven en werk, en het stuk in kwestie.

Zekerheden

Als er twee zekerheden zijn in het werk van de Noorse auteur Henrik Ibsen, is dat vrouwen prominent aan bod komen en de doos aan sociale drama’s helemaal geledigd wordt. Zijn persoonlijke positie in de maatschappij is daar niet vreemd aan. Hij had het aanvankelijk financieel moeilijk en heeft moeten knokken om een plaats te veroveren in de toneelwereld. Eenmaal zover kreeg hij bakken kritiek over zich heen. Elk stuk namelijk was een aanval op het burgerlijk bestel, het huwelijk voorop. Slechts naar het eind van zijn leven toe verstomde elke kritiek. Dat kwam omdat zijn werk vrij snel over heel Europa gespeeld werd. 12.000 mensen wonen op 1 juni 1906 de staatsbegrafenis van de inmiddels steenrijk geworden toneelauteur bij.

Focus

Overheersen noodlot en onmacht in de vorige stukken, in zijn drie laatste hebben ze plaatsgemaakt voor loutering [Kleine Eyolf], schuldgevoel [John Gabriel Borkman] en bitterheid [Als wij doden ontwaken]. Opvallend is ook dat de drie laatste zich wegdraaien van de maatschappij en zich focussen op zijn persoonlijk leven. Het eerste verschijnt een jaar na de geboorte van zijn kleinzoon, het tweede toen zijn huwelijk vervaarlijk dreigde te kapseizen, en het derde behandelt het thema: kunst of leven. Heeft de kunstenaar het recht zijn kunst boven het huwelijk, het gezin te plaatsen?

Synopsis

Kleine Eyolf begint op het moment dat Alfred Allmers terugkeert uit de bergen, waar hij de laatste hand zou leggen aan zijn verhandeling over de menselijke verantwoordelijkheid. Hij is echter tot het inzicht gekomen dat het zinvoller is zich volledig te richten op de opvoeding van zijn zoontje Eyolf. Die beslissing leidt tot een conflict met zijn vrouw Rita, die zich al langer tekortgedaan voelt. Nog dezelfde dag verdrinkt Eyolf in de fjord. Zijn dood zet de relatie tussen zijn ouders op scherp. Het bezoek van Alfreds halfzus Asta, met wie hij een intieme relatie heeft, bemoeilijkt de situatie nog meer. Pas na haar vertrek komen Alfred en Rita enigszins tot elkaar en besluiten ze het opnieuw met elkaar te proberen.

Symboliek

Het verblijf in de bergen symboliseert de heerlijke waanzin van de kunstenaar. De verhandeling staat voor de artistieke schepping. Vertrekkend vanuit die twee begrippen zoekt Ibsen verwoed naar de verlossing van zijn obsessie, de verhouding van kunst en leven. Een antwoord vindt hij niet, en het stuk geeft al evenmin een oplossing voor het probleem. Waarmee de schrijver bedoelt dat er voor geen enkele kunstenaar een antwoord en een oplossing te vinden is en zal zijn. Wat een morele veroordeling is, waarin alle betrokkenen, levend in de periferie van de kunstenaar, meegesleurd worden.

Guido Lauwaert

KLEINE EYOLF – regie en bewerking Susanne Kennedy – productie Nationale Toneel [NL] en NTGent – t/m 19 mei in Den Haag, 22 t/m 26 mei in Gent – volgend seizoen herneming – www.ntgent.be