Theater: Deftig theater. Punt.

Bart Meuleman bewerkt Hugo Claus’ roman ‘De Verwondering’ tot een onechte monoloog. Een krachttoer. Waarin vooral Koen De Sutter zich goed staande weet te houden.

Wat De goddelijke komedie is voor Dante, is De verwondering voor Hugo Claus. De auteur bestempelde ‘zijn verwondering’ als zijn beste werk. De kritieken waren bij de verschijning in 1962 minnetjes, niemand wist wat hij er mee aan moest. En nu is er de toneelversie. De verwondering ( * * * ) is een hachelijke onderneming voor Bart Meuleman die een toneelversie van de roman heeft gemaakt. Is het hem gelukt? In zijn ogen ongetwijfeld. Maar ook voor het publiek? Geeft de enigmatische roman eindelijk zijn geheimen prijs?

Hugo Claus is vertrokken van een alledaags verhaal, zich afspelend in de jaren vijftig in Oostende. Een oud-leraar, Victor-Denijs de Rijckel tracht in een rusthuis het verloop van de gebeurtenissen die hem de laatste tijd zijn overkomen op een rijtje te zetten. Hij doet dit door zijn herinneringen uit te schrijven in een schrift, de simpelste manier om orde op zaken in het eigen hoofd te stellen. Hij komt er niet uit, al weet hij duivels goed wat zijn aandeel is en door wie en wat hij is beïnvloed. Wat hem heeft gebracht tot een man met het gevoel een mislukkeling te zijn op alle gebied: huwelijk, werk, karakter, sociale connecties en maatschappelijke visie. Tussen welke mensen leeft hij? Hij begrijpt ze niet meer, al liep hij ooit achter dezelfde Vlaams nationalistische vlag aan.

Oostende

De verwondering is een autobiografisch verhaal en de leraar uiteraard Claus. Hij woonde ooit in Oostende. In een leegstaand hotel. Niet toevallig dat zijn as op zijn uitdrukkelijk verzoek voor de kust van de koningin der badsteden werd uitgestrooid. Het Bourgondische dat de stad ooit had zit in zijn genen. Hij is de schrijvende Ensor, levend van maskers, feesten, vrouwen en de zee als oermoeder. En dan heb je nog zijn oorlogsverleden en de naweeën ervan. Hij was een enthousiast lid van de Vlaamse nationaal-socialistische jeugdbeweging, opgegroeid in een familie die dweepte met het VNV en het Verdinaso.

Spookverhaal

Claus heeft dus flink geworsteld om zich te bevrijden van de eerste van zijn demonen. Hij is, net als Dante, neergedaald in de hel van zijn verleden en er zichzelf uit verlost dankzij zijn eigen literaire geploeter, met Griekse en Romeinse trekjes, en de eerste en enige vrouw van waarde in zijn leven, naar verbeelding Beatrice, in mensvorm Elly Overzier. Ook een andere auteur heeft hem geholpen in zijn verlossing. Een auteur waar hij een bovenmatige bewondering voor had, Jean Ray. De verwondering is net als diens meesterwerk Malpertuis, een spookverhaal. Naast Jean Ray komen overigens een aantal andere auteurs en hun werken piepen. Onder meer Arthur Schnitzler en zijn Droomnovelle. De hoofdfiguur Fridolin belandt tijdens zijn nachtelijke zwerftocht in een kasteel waar een vrijmetselaarsloge zich amuseert met naakte vrouwen als decoratie. In De verwondering arriveert De Rijckel in een kasteel waar een weekend plaatsvindt van treurende Verdinaso’s, die elkaar begroeten met ‘het geheime teken’, en schoon volk van het vrouwelijk geslacht niet ontbreekt, onder aanvoering van hogepriesteres Alessandra.

De leider

Ondanks de ontworsteling is Claus altijd, niet op moraalpolitiek maar wel op feministisch en literair vlak, een bovenmaatse macho gebleven. Hij wilde, wroetend in de luwte en iedereen manipulerend, de leider zijn in bed en blad, de media. Hij kon fors uithalen naar kritieken die hem of een bundel, verhaal, toneelstuk of roman kraakten, dus niet begrepen. Die woede uitte hij in de beslotenheid van de vriendenkring. In het openbaar veegde hij de kritieken van tafel, als zijnde quantité négligable. Eén keer schoof hij uit en ventileerde zijn woede in het openbaar, vraag het maar aan Sam Bogaerts.

Dorpsverhaal

Heel de problematiek van Claus zit op geraffineerde wijze verweven in de compositie van De verwondering. Dat heeft Bart Meuleman misschien wel gezien, maar niet gebruikt. Hij heeft uit de roman de stukken geknipt waarmee hij een dorpsverhaal tot onechte monoloog kon maken. Onecht in de zin van een verteller en enkele nevenpersonages, die luchtig en vluchtig passeren. Het resultaat is een deftige voorstelling geworden. De zuilen op het toneel verbeelden zowel de doolhof van de verteller, De Rijckel, zijnde Claus, als de fascistische architectuur. Chapeau voor Koen De Sutter. Hij blijft overeind staan als de getormenteerde leraar, vanuit het verleden tegen de blinde muur van het heden gelopen. Langzaam krijg je een evolutie van zijn personage, al blijft De Sutter moeite hebben om het innerlijk geploeter een naturel te geven.

Krachttoer

Bovendien blijft de vraag bestaan of de generaties vanaf 1960 wel volkomen de thematiek begrijpen, zelfs al is die in de bewerking van Meuleman gestript. Niettemin blijft het een krachttoer van Bart Meuleman en verdient zijn adaptatie applaus. Maar een antwoord op de laatste vraag van de eerste alinea is er dus niet. Op de intrigerende polyfonie van de roman heeft Meuleman geen greep gekregen.

Smaakmaker:

De verwondering from Toneelhuis on Vimeo.

Guido Lauwaert

DE VERWONDERING – Hugo Claus – bewerking en regie Bart Meuleman – productie Toneelhuis – www.toneelhuis.be