Theater: Betty en Morris, JAN

Laten we het eens over de liefde hebben. Ga liggen, pak uw lief vast en knip het schemerlampje aan.

We waren vijf jaar oud. En we moesten twee per twee in de rij staan. Aan de ingang van de zoo. Hij kwam naast mij staan. Legde zijn zacht handje in mijn hand. Lachte de kuiltjes in zijn wangen en stopte me, als ultieme bezegeling van onze prille liefde, de helft van zijn ’tienuurtje’ toe. Samen een Vitabiske eten, dat was toen echte liefde.

Sindsdien vielen we niet alleen voor kuiltjes en koeken. Maar evengoed voor stoere mannenlippen die ontwapenend teder kunnen glimlachen, voor melancholisch grote ogen, voor machtige handen die geboren zijn om te strelen. Én voor toneel dat dit alles gevat en zonder een zweem van plakkerigheid verbeeldt.

JAN toch

Het collectief JAN heeft een patent op zulk toneel. Dat bewijst het opnieuw met Betty & Morris ( * * * oe ). De structuur rond theatermaker Peter Seynaeve en dramaturg Ans Vroom ontstond eerder toevallig. Beiden waren in 2006 werkzaam in het Toneelhuis te Antwerpen. Dat Toneelhuis droomde van een jongerencreatie. En Seynaeve droomde ervan om ooit een productie met jongeren te maken. Dat was dan mooi geregeld. Maar het initiatief liep enigszins uit de hand…

Dat eerste jongerenproject van Seynaeve en Vroom, As you like it (2006) – naar het gelijknamige stuk van William Shakespeare – blies elke toeschouwer die de voorstelling zag van zijn sokken. Waarom? Omdat het duo erin slaagde om jongeren tot ongeziene spelprestaties te verleiden zonder hen van zichzelf te vervreemden. Met hun negenkoppig jongerenploegje transformeerden Seynaeve en Vroom deze klassieker tot een bezwerende voorstelling over liefde, verlangen en verleidingstrucs tussen jonge mannen. Dat de voorstelling beklijfde in de plaats van te bevreemden, heeft met Seynaeves ongemeen sterke zin voor eenvoud en helderheid te maken. De man zwijgt liever als hij niets zinnigs te zeggen heeft. En hij eist van zijn spelers en personages hetzelfde. Hij zorgt er wél voor dat die zwijgende personages geen moment vervelen of overbodig worden. Dit doet hij door hen enerzijds in een oogstrelend, betekenisdragend en – wederom – ontluisterend simpel decor neer te poten. Anderzijds is ‘neerpoten’ hier een ongelooflijk problematische woordkeuze. Want Seynaeve laat zijn acteurs veeleer dansen dan bewegen. Vanuit maandenlang improvisatiemateriaal puurt hij de woorden en bewegingen die – volgens hem en creatiepartner Vroom – perfect de essentie weergeven van wat hij en Vroom willen vertellen. Zonder meer.

Vroom en Seynaeve maken theater uit een onbegrensd verlangen om in volstrekte puurheid de heftigste emoties te verbeelden, te verklanken, te verwoorden én te verwerken. Dat hun theater door zulk een emotionele motor aangedreven wordt, maakt dat hun voorstellingen vaak indringende aanslagen op hart en hoofd zijn. Ook al duren de creaties soms amper 50 minuten. Zoals Thierry (2007). Die voorstelling over zelfdoding bij jongeren duurde geen uurtje maar sloeg in als een stille bom. Niet de duur maar de intensiteit van de creatie telt bij JAN.

Dat onderstreept ook Betty & Morris. Een korte zit maar zo intens dat een langere duur de belevenis enkel zou afzwakken.

Less is more love

Welke belevenis? Die van het herbeleven van de teerste en schoonste liefdesmomenten, bijvoorbeeld. Maar evengoed het bewonderend aanschouwen hoe Vroom en Seynaeve zich op de vervaarlijke randen van het kleffe begeven maar er doodleuk nergens aan toegeven. Hun liefdesverhaal, geboren uit een onversneden goesting om de liefde tussen twee mensen in haar puurste vorm te ensceneren, is een lang theatergedicht. Beweging na beweging, woord na woord is weloverwogen gekozen en wordt met de nodige precisie op de scène gezet.

Waar wordt de liefde bij uitstek geboren? Op een matras. Voila. Het scènebeeld is dan ook niets meer of minder dan een stapel matrassen in oude, warme kleuren. Het beeld is geïnspireerd door het kunstwerk Princess on the Pea van de Nederlandse designer Richard Hutten. De matrassen worden simpel maar subtiel en sfeervol belicht.

Daaromheen, daarop, eronder en ertussen dartelen de acteurs. Twee per twee. JAN verbeeldt de liefde in de verschillende ‘fasen’ van een mensenleven, meer bepaald het leven van Betty en Morris. Er is de zware, bedenkelijke maar evengoed tintelende liefde tussen een volwassen man (een krachtige Koen Van Kaam) en wulps en welwillend pubermeisje (een overtuigende Romy Louise Lauwers). Dan is er de vlammende maar onzeker makende liefde tussen prille twintigers (een imponerende en nochtans minimalistisch acterende Jelle Marteel en Kaat Arnaert). Tot slot is er de liefde als onbekend avontuur tussen twee kinderen.

Die opeenvolging reflecteert een zoektocht naar de zuiverste en meest onbezoedelde vorm van liefde tussen twee mensen.

Per ‘fase’ valt niet alleen de dansante tederheid op en de haast onbewogen (en daardoor stemmig beladen) tekstzegging. Bovenal aangrijpend is de exquise positionering van de spelers in de ruimte, tegenover (en met) elkaar, de matrassen en al spelend met en onder het licht. Van spot tot zaklampje. Enkel in de ‘middelste’ fase – de liefde tussen de twintigers – vergrijpen de makers zich aan een te sterk uitspinnen en dramatiseren van de afstervende liefde. Dat zorgt voor de enige forse dip in de verder zo fragiel en knap gecomponeerde voorstelling.

Het maakt deze Betty & Morris tot een kostbaar kleinood dat de reputatie van JAN bevestigt als theatergezelschap dat imponeert met less is more-toneel. En het toont dat de liefde geenszins een platgetreden onderwerp is. Zolang ze maar met finesse, inventiviteit en gracieus verbeelde sensualiteit geënsceneerd wordt.

Els Van Steenberghe

Betty & Morris, JAN in coproductie met NTGent en Theater Zuidpool. Gezien op 4 november 2010. Meer info: www.janweb.be