Opera: Penthesilea & Berlinde De Bruyckere

© Berlinde De Bruyckere
Guido Lauwaert
Guido Lauwaert Opiniemaker

Berlinde De Bruyckere debuteert binnenkort als scenograaf in De Munt.

Om de paar maanden dondert het Muntmagazine in de brievenbus. Kwalitatief op hoogstaand niveau, zowel grafisch als inhoudelijk. Heldere artikels over de komende producties. De eerstvolgende is een nieuwe opera van Pascal Dusapin, gebaseerd op de sage van het matriarchaat der Amazones. Hun jeugdige koningin Penthesilea wordt in de Trojaanse oorlog gedood door Achilles, volgens het basisverhaal van Homerus. Maar niet zo voor Heinrich von Kleist [1777-1811]. In zijn toneelstuk uit 1806/1807, genoemd naar de koningin doodt zij de legendarische Trojaanse held. Het decor is van Berlinde De Bruyckere. Waarom?

Eén

Het toneelstuk Penthesilea wordt gedragen door exploderende emoties. Zelfs Goethe was er hevig van geschrokken! Ze vinden hun oorsprong in de onverklaarbare en dus onverzoenlijke strijd tussen de beide seksen. In de Ilias krijgt dit gestalte door op het slagveld de mooiste vrouw tegenover de machtigste man te plaatsen. Achilles wordt tijdens het tweegevecht stapelverliefd op haar en zij op hem. Maar terwijl hij de liefde als een spel ziet, ziet zij haar als een passie. Von Kleist bijt zich vast in dit niet onbelangrijke onderdeel van het existentialisme, het erotische. Het leidt altijd tot conflicten waarbij bloed vloeit. Is het niet letterlijk dan figuurlijk.

Berlinde De Bruyckere moet zo hevig door het figuurlijke gefascineerd zijn geweest dat zij als scenografe het letterlijke naar een visuele taal wil omzetten, terwijl zij de eenzaamheid ervan tracht te behouden, al verlangt zij die te doorbreken. Maar juist dit onvoltooid en onoplosbaar verlangen is een mystiek element van haar creatief proces. Zij is er door bezeten.

Twee

In het boek van Homerus snellen de Amazones de Trojanen te hulp. Paris schaakt Helena [niet tegen haar zin], de vrouw van Menelaos. Dat is voor de Grieken een stap te ver. Helena terug of oorlog. Als het om liefde gaat is oorlog niet ver weg, of dat nu in een gezin dan een staat gaat. Heinrich von Kleist heeft dat conflict verder uitgeboord. Want het gaat hier om een van de fundamentele vrijheden: die van de vrouw. Geen staatswet, geen godsdienstwet is er tegen opgewassen. Zij waren altijd, en in een aantal landen met een beperkte logica is dat nog steeds het geval, in het voordeel van de man. De bemoeienis van de Amazones is kortweg gezegd een feministische daad. Ook de vrouw heeft recht op een morele vrijheid.

Onderhuids moet dat meegespeeld hebben in de beslissing van Berlinde De Bruyckere. Het kan ook bovenhuids zijn, maar zij is een vrouw en heeft dus andere spelregels dan de man.

Drie

Het is de eerste maal dat De Bruyckere meewerkt aan de creatie van deze theatervorm. Dat siert haar. Er is een zwaar risico aan verbonden. In het eigen atelier werkt de kunstenaar een eigen idee uit. Het is een origineel kunstwerk dat zelfstandig blijft, zelfs als het een schakel wordt van een tentoonstelling, een plaats krijgt in een museum of een privéverzameling. Voor het theater gelden andere wetten. Er moet voor het eindresultaat een evenwicht gevonden worden met de regie in de eerste plaats, maar ook met het libretto, de belichting, de kostumering, kortom met de gehele enscenering. Voor de opera komt daar nog bij dat de dirigent zich in het decor moet thuisvinden, ter wille van de drift en de vervoering.

In tegenstelling tot wat men zou denken als men Berlinde De Bruyckere ziet, steeds minzaam en luisterbereid, is zij een zoekende naar het eigen zoeken. Als één van de dragende zuilen van de intelligentie: de twijfel [de andere zijn, volgens professor Jean Paul Van Bendegem: kennis van zaken, kritisch denkvermogen, zelfkritiek en dialoog]. Teruggekeerd naar De Bruyckere. De betrachting greep te krijgen op een fractie van haar twijfel heeft alle andere ‘hinderpalen’ genekt.

Vier

Het Trojaanse probleem wordt beslecht door een list van Odysseus, in de vorm van een paard. Het paard is voor Berlinde De Bruyckere een blijvend icoon van haar talent. Meer dan mannen hebben vrouwen iets met paarden. Voor mannen is het een gebruiksvoorwerp, voor vrouwen evenwaardig aan een mens. Het paard verdient respect. Voorbeeld: Koningin Elizabeth II heeft bij paardenrennen, zoals blijkt uit documentaires, meer oog voor het paard dan voor de jockey.

Hetzelfde geldt voor De Bruyckere. Het Paard van Troje, hoewel niet opdravend in het toneelstuk, speelt in haar achterhoofd een belangrijke rol. Vanuit het instinct, door sommigen ook gestempeld als het buikgevoel. Een vermoeden van het instinct als drijfveer voor De Bruyckere schuilt in een interview met Krystian Lada in het Muntmagazine: ‘Ik vroeg me af of iets in mijn werk gelinkt kon worden. En dat bleek het gevoel te zijn dat opkwam bij het lezen van het libretto: ik kwam uit bij wat ik ervoer bij een huidenhandelaar in Anderlecht. Ik kwam daar in 2013 met mijn zoon om paardenhuiden te selecteren. Misschien was het wel de hoeveelheid beschikbare huiden, netjes opgestapeld op ijzeren paletten, of de geur van pas geslachte beesten, het zout van de grond dat zich vermengde met bloed in een natte stroom. Ik weet het nog steeds niet, maar ik zag krachtige beelden. Huiden opgestapeld op elkaar – een massagevoel van anonimiteit van de dood, dat ik koppel aan het massale aantal doden in een oorlog – in de Trojaanse oorlog in het libretto van Penthesilea en in elke oorlog vandaag.’

Besluit

Het talent van componist Pascal Dusapin wordt algemeen erkend. Net als dat van Pierre Audi als regisseur. Als Berlinde De Bruyckere slaagt in haar examen als scenografe zou Penthesilea wel eens de belangrijkste productie van dit seizoen van de Munt kunnen zijn. En de conceptuele architectuur overgenomen worden door andere operahuizen. Zoals dat bijvoorbeeld het geval was bij Woyzeck van Alban Berg, de opera, met een ‘gekochte’ regie, waarmee De Munt tot de top vijf van de operahuizen doorstootte.

Guido Lauwaert

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content