100 jaar Anthony Burgess: meer dan een one hit wonder
‘What’s it going to be then, eh?’: die vraag stelde Anthony Burgess in A Clockwork Orange, maar zelf leek hij er liever niet op te antwoorden. Want hoewel zijn naam vooral wordt gelinkt aan dat ene boek, was hij veel meer dan dat. Vandaag zou de man honderd geworden zijn. Hoog tijd voor een portret.
‘Het is moeilijk om te weten wat de fantasierijke schrijver echt denkt, want hij verbergt zich achter scènes en personages. En wanneer de personages beginnen te denken en hun gedachten uiten, zijn dat niet per se die van de schrijver zelf.’
Het zijn de woorden van wijlen Anthony Burgess, en ze zeggen veel over de man. Wat er écht allemaal in zijn hoofd rondspookte, zullen we nooit weten. Sinds zijn dood in 1993 hangt er nog steeds een mist van cult en mysterie over de Britse auteur. Eén ding is zeker: Burgess was meer dan A Clockwork Orange. Poëet, schrijver, componist, taalkundige, vertaler, criticus, toneelschrijver, mediafiguur én provocateur: allesbehalve een one hit wonder, dus.
John Burgess Wilson wordt exact honderd jaar geleden geboren in een katholiek middenklassegezin in Manchester. Moeder Elizabeth is danseres en zangeres, vader Joseph speelt piano en is deur-aan-deurverkoper van encyclopedieën. Wanneer hij amper achttien maanden oud is, sterven zijn moeder en enige zusje in de griepepidemie van 1918. De tragedie zal een grote impact hebben op zijn werk en leven.
Na een studie Engelse literatuur gaat hij enkele jaren het leger in. ‘In het begin voelde ik me beledigd door de discipline en het verlies van zelfs maar een minimum aan vrijheid,’ zal hij later over die tijd zeggen. ‘Maar het gehoorzamen begon me snel te plezieren (…) Ik kreeg, na een streng academisch leven van vier jaar, een heerlijke vakantie van heel de tijd te moeten kiezen.’
Toch keert hij terug naar dat academische leven en wordt hij lesgever. Pas in 1956 begint hij te schrijven onder de naam Anthony Burgess en publiceert hij Time for a Tiger. Hij blijft lesgeven en schrijven combineren, tot hij in 1959 in elkaar zakt tijdens een les. Er wordt hem verteld dat hij een hersentumor en nog een jaar te leven heeft. Hij besluit voluit voor het schrijverschap te kiezen, nu het nog kan. Later blijkt de diagnose fout te zijn.
Hoewel dit verhaal in het collectieve geheugen over Burgess staat gegrift en lange tijd als algemene waarheid wordt beschouwd, wordt hier en daar aan de echtheid getwijfeld. Burgess blijkt wel vaker mythes over zichzelf in stand te houden. ‘Er is geen enkel medisch bewijs,’ zegt zijn biograaf Andrew Biswell in een interview. ‘Maar het is een goed verhaal en hij vertelde het zo vaak dat het in al zijn doodsbrieven werd vermeld. Het is het enige dat iedereen denkt te weten over Burgess, behalve het feit dat hij A Clockwork Orange heeft geschreven.’
Voor die controversiële, ultragewelddadige roman uit 1962 is hij inderdaad het meest bekend. A Clockwork Orange groeit uit tot een wereldklassieker wanneer ene Stanley Kubrick het verhaal van de immorele Alex omzet in een legendarische cultfilm met de tagline ‘being the adventures of a young man whose principal interests are rape, ultra-violence and Beethoven‘. Zelf vindt Burgess het nochtans niet z’n beste werk. Bovendien legt het hem een stigma als herrieschopper op dat nooit volledig zal verdwijnen.
Behoorlijk van de pot gerukt, want de dystopie die in het boek wordt geschetst is absoluut geen verheerlijking van zinloos geweld, maar een invraagstelling van moraliteit en vrije wil. ‘Wat ik wou zeggen, is dat het beter is om uit eigen wil slecht te zijn,’ aldus Burgess, ‘dan om goed te zijn door middel van wetenschappelijke brainwashing.’ Iets wat hij moeilijk verkocht krijgt in conservatieve kringen.
Wat wél sterk naar voren komt in de roman en eigen is aan zijn repertoire, is zijn oog voor wat leeft in de maatschappij: (a)moraliteit, Engelse slang en de heersende popcultuur. Dat laatste maakt hem geregeld het mikpunt van spot bij critici. Volgens vele van hen is hij slechts een entertainer, maar dan wel eentje die lijdt aan semi-intellectuele verwaandheid. Een verwijt dat hem niet al te veel lijkt te deren. Hij vindt dat een romancier in de eerste plaats plezier moet schenken aan zijn publiek.
Toch is het geheel incorrect Burgess’ werk af te schilderen als stompzinnige lectuur. Dat hij ook donkere, complexe thematieken aankan, bewijst hij vaak genoeg. Earthly Powers uit 1980 is daar het perfecte toonbeeld van. Zijn acopolistische visie op macht en de Katholieke Kerk wordt algemeen beschouwd als zijn beste werk en werd genomineerd voor een Booker Prize.
Anthony Burgess is ook een ambitieus componist. Vooraleer hij aan het schrijverschap begint, zoekt hij zijn professionele toevlucht in de muziek. ‘Ik wil dat mensen aan me denken als een muzikant die romans schrijft, in plaats van een schrijver die terloops muziek maakt,’ schrijft hij daarover. Een deel van zijn symfonieën is weinig opmerkelijk, maar andere worden goed gesmaakt en worden zelfs uitgezonden op BBC Radio.
Misschien ligt dat wel aan de basis van alle misverstanden en onterechte kritiek: de immense omvang van zijn oeuvre. In plaats van zich te beperken tot de roman, publiceert hij in zijn leven zo’n zestig boeken, waaronder romans, biografieën, autobiografieën, musicals, poëzie, scenario’s, literaire recensies, theater, taalkundige studies, kinderverhalen en journalistiek werk. Dat hij ook nog eens te pas en te onpas door de BBC als expert van allerhande zaken naar voren wordt geschoven in talkshows, helpt ook niet. Door die veelheid aan professionele omzwervingen, versterkt hij zijn reputatie als veelvraat.
Anthony Burgess sterft in 1993 aan longkanker. Ondanks de kritieken, heeft de schrijver ondertussen zijn verdiende plek in de literaire geschiedenis opgeëist. Op zijn honderdste verjaardag wordt hij her en der herdacht. ‘We hebben drie grafzerken voor u gereserveerd, Meneer Burgess,’ schreef iemand de nog levende schrijver toe in een anonieme brief. ‘Een voor uw lichaam, een voor uw boeken en een voor uw ego.’ Naar verluidt was de schrijver uiterst opgetogen met de brief, al moet hij het in werkelijkheid stellen met slechts één graf.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier