Queer pop: hoe we vergeten dat ook Elvis en The Beatles genderbenders waren

Wijlen Little Richard schreef met Tutti Frutti een nummer over anale seks. Lou Reed zong over transvrouwen en dragqueens. Prince hield er een vrouwelijk alter ego op na. En David Bowie stond in drag op het podium. Popmuziek heeft een lange traditie van genderbenden en queerness die vaak onderbelicht is gebleven. Daar wil de Amerikaanse journalist Sasha Geffen met Glitter Up the Dark: How Pop Music Broke the Binary graag verandering in brengen.

Harry Styles, een van dé popsterren van het moment, poseert op de hoes van zijn recentste album in een roze blouse en witte broek, presenteert Saturday Night Live in een tutu en panty’s, draagt graag oorbellen en nagellak en hult zijn geaardheid in een waas van ambiguïteit. Dat lijkt op het eerste gezicht geen vanzelfsprekend imago voor een voormalig boybandlid. Maar wie denkt dat Styles’ genderbenden een teken van de tijd is, moet Glitter Up the Dark: How Pop Music Broke the Binary eens lezen. Daarin werpt Sasha Geffen, journalist voor onder meer Pitchfork en Rolling Stone, licht op hoe queercultuur en popmuziek altijd al hand in hand gingen, van Little Richard over Prince en Grace Jones tot Frank Ocean en Harry Styles.

Alleen zijn we dat verrassend vaak vergeten.

Sasha Geffen: Heel wat artiesten hebben behoorlijk provocatieve dingen met gender gedaan, maar worden daar intussen totaal niet meer mee geassocieerd. Denk aan Alice Cooper, Iggy Pop of de Ramones. Het overkwam zelfs Freddie Mercury in die verschrikkelijke biopic van enkele jaren geleden (Bohemian Rhapsody , nvdr.), waarin zijn biseksualiteit compleet onder de mat wordt geveegd en wordt afgeschilderd als een of andere curieuze uitspatting. Erg pijnlijk voor iemand die zijn hele carrière de grenzen van mannelijkheid heeft verlegd en door velen wordt beschouwd als een queer icoon.

Ik was eerlijk gezegd nogal verbaasd om te lezen over The Beatles als vooruitstrevende genderbenders.

Geffen: Vandaag zijn The Beatles zowat de braafste popculturele referentie die je kunt maken, maar in de sixties was je kleden als een Beatle even choquerend als een nazi-uniform aantrekken. (lacht) Hun lange haren waren al genoeg om de Amerikaanse middenklasse op stang te jagen. Ze integreerden ook een zekere meisjesachtigheid in hun performance. Zo is de samenzang op hun eerste albums vergelijkbaar met die van girlbands als The Shirelles en The Marvelettes. Op die manier zorgden ze ervoor dat hun jonge, vrouwelijke fans niet alleen naar hen verlangden, maar zich ook in hen herkenden.

Elvis werd in zijn begindagen zelfs gezien als een mannelijke bimbo. Je schrijft dat hij zijn vrouwelijke kant ook bewust uitspeelde.

Geffen: Van Elvis schrok ik zelf ook tijdens mijn research. Ik zag hem altijd als een extreem mannelijke figuur, een cartooneske macho bijna. Maar toen hij in de fifties doorbrak, schreef een journalist van The New York Times dat hij te vrouwelijk was en zijn dansjes deden denken aan die van een burlesque-show.

Elvis is een cultureel product, gecreëerd door meerdere mensen. Platenbonzen en managers hebben zijn imago mee gecultiveerd. Door met zowel mannelijke als vrouwelijke elementen te spelen en zwarte r&b te blenden met witte country, sprak hij een breder publiek aan. Zoals veel popsterren bewandelde hij de grens tussen veilig en gevaarlijk. Hij brak genoeg regels om edgy te zijn, zonder de gevestigde orde écht omver te werpen.

Vooral de rockwereld heeft een erg mannelijk imago. Onterecht, zo blijkt uit je boek.

Geffen: Absoluut. Iedereen die iets van rock afweet, zal beamen dat Little Richard een pionier was, maar weinigen weten dat Tutti Frutti aanvankelijk over seks met een man ging. Little Richards seksualiteit en queerness worden behandeld als leuke weetjes of kanttekeningen bij zijn carrière. Terwijl ze net onlosmakelijk verbonden zijn met zijn muziek. Hetzelfde geldt voor blues, een genre dat op de kaart werd gezet door heel wat zwarte queer vrouwen. Ma Rainey was indertijd een grote, invloedrijke ster met haar androgyne stem en liedjes over lesbische liefde, maar dat soort figuren wordt in de mainstreampers vaak weggezet als een curiositeit.

Geloof je dat die geschiedenis bewust werd genegeerd?

Geffen: De muziekjournalistiek is nu eenmaal decennialang gedomineerd door heteromannen. Ik denk niet dat ze die queergeschiedenis bewust hebben begraven, maar ze waren er gewoon niet zo mee bezig. Ze legden liever de nadruk op wat zij belangrijk vonden: de kwaliteit van de muziek. Lou Reed was een openlijke queer figuur, kwam in de jaren zeventig uit de kast als gay en schreef Walk on the Wild Side als een hommage aan de transvrouwen en dragqueens met wie hij bevriend was. Maar daar werd ofwel helemaal niet over geschreven, ofwel op een homofobe manier. Een journalist van Rolling Stone omschreef Reeds muziek als ‘artsyfartsy kind of homo stuff’. Zo’n taalgebruik was toen nog edgy. (lacht) De enige mensen die na Reeds dood over zijn queerness schreven, waren journalisten die zelf queer waren.

David Bowie is een van de weinige popiconen die wel nog universeel bekendstaat als genderbender. Al mocht hij daarvoor allicht transvrouwen als Jayne County bedanken. Eén bezoekje aan Google en je ziet waar hij zijn inspiratie haalde.

Geffen: (knikt) Bowie was geen natuurtalent. Hij was vooral heel gedreven om een goede popster te worden én een slimme zakenman. Nadat hij begin jaren zeventig kennis had gemaakt met Andy Warhol en de homo’s, dragqueens en transvrouwen die hem omringden, begon hij elementen uit de nieuwe gaybeweging in zijn persona te integreren. Het kapsel, de make-up, de kledij, zelfs de afgeschoren wenkbrauwen: het is vrij duidelijk waar Bowie zijn inspiratie haalde. Jayne County (frontvrouw van de protopunkband The Electric Chairs, nvdr.) claimde later dat hij niet alleen hun look had geleend, maar dat hij ook haar demo’s gebruikte in zijn eigen muziek. Het is niet bewezen, maar ik zie weinig redenen om haar niet te geloven.

Je zou ook kunnen opperen dat hij genderbending normaliseerde en naar de mainstream bracht, toch?

Geffen: Zeker. Maar het zou fijn zijn als Jayne County en co. meer erkenning hadden gekregen en een beter leven hadden kunnen leiden. Innovators worden jammer genoeg niet altijd beloond voor het pionierswerk dat ze verrichten. Nu, ik begrijp je punt: vernieuwing kan niet tot één persoon worden herleid. Cultuur moet groeien. Het feit dat Bowie in drag op het podium stond en veel queer fans hielp om zich te uiten, is natuurlijk fantastisch.

Mannen met make-up en hoge hakken waren misschien edgy, maar omgekeerd moesten vrouwen zich vaak mannelijker gedragen om serieus genomen te worden. In de hiphop, bijvoorbeeld.

Geffen: Toen hiphop in de jaren 70 begon, speelden B-girls en vrouwelijke rappers een even grote rol als hun mannelijke collega’s. Maar zodra hiphop een product werd, kreeg het een mannelijke connotatie en werden vrouwen aan de kant geschoven. Vanwege de setting en het competitieve karakter, maar vooral ook om de verwachtingen van het witte publiek in te lossen. Een zwart én een vrouwelijk genre, dat was duidelijk een brug te ver. Je had wel vrouwen als MC Lyte en Salt-N-Pepa die het commercieel goed deden, maar het bleef toch lang een mannenwereld. Als je als vrouw wilde doorbreken, kon je maar beter een zekere vorm van mannelijkheid aannemen. Zowel op het vlak van kledij als in je manier van rappen. Nicki Minaj luidde op dat vlak een keerpunt in. Zij trekt zich niets aan van die genderverwachtingen en presenteert zich net als een hypervrouwelijke barbiepop. Daarmee maakte ze de weg vrij voor artiesten als Cardi B en Princess Nokia.

Het is wel een rode draad doorheen de popgeschiedenis: queer artiesten die het pad effenen om vervolgens te worden overschaduwd door een mainstream artiest die quasi hetzelfde doet.

Geffen: (knikt) Popsterren moeten spannend zijn, maar het mag ook niet té gevaarlijk worden. David Bowie deed dan wel aan drag en noemde zichzelf gay, maar hij was ook getrouwd met een vrouw en had een zoon. Er was een zekere normaliteit waarop hij kon terugvallen. Dat hij tot een icoon is uitgegroeid en Jayne County niet is veelzeggend. Trans zijn en muziek maken werd gezien als een te gevaarlijke combinatie.

Geldt dat nog steeds? Zou pakweg Harry Styles, die al eens in tutu en panty’s te zien is, minder succesvol zijn als hij openlijk gay was?

Geffen: Harry Styles is een interessant voorbeeld, omdat hij heel wat van dezelfde technieken gebruikt als artiesten uit de seventies. In zekere zin is hij een retrospectieve act. In zijn muziek, in zijn kledij én in het feit dat hij weigert om zichzelf te labelen. Hij weet heel goed waarmee hij bezig is.

Logisch ook: hij is opgegroeid als popster. Daar is ook niets mis mee. Wat hij op een podium doet, vind ik interessanter dan wat hij in zijn vrije tijd draagt of met wie hij het bed deelt. Bovendien zal er wel enige authenticiteit in zijn act zitten, want hij voelt zich duidelijk comfortabel in die look.

Merk je dat er een shift gaande is op het vlak van representatie en bewustzijn? Enerzijds heb je grote queer popsterren als Sam Smith en Frank Ocean, anderzijds werd Taylor Swift vorig jaar beschuldigd van queerbaiting nadat ze de door lgbtq-iconen bevolkte videoclip bij You Need to Calm Down loste.

Geffen: Aan dat nummer van Taylor Swift heb ik eerlijk gezegd niet veel aandacht besteed, omdat ik het maar niets vond. Als ze per se een lgbtq-statement wilde maken, had ze tenminste een bop kunnen schrijven. (lacht) Maar ik ben zeker hoopvol. Sam Smith heeft zich vorig jaar als non-binair geout. Miley Cyrus, nota bene een voormalige Disney-ster, noemt zichzelf queer. Frank Ocean is een van de grootste r&b-artiesten van het voorbije decennium en kwam uit de kast via een Tumblr-post. Lil Nas X veroorzaakte zelfs meer controverse met zijn keuze voor country dan met zijn geaardheid. Dat zulke mainstreamartiesten openlijk queer kunnen zijn zonder dat het hun carrière beknot, is veelzeggend. Er zijn nog maar weinig dingen écht provocatief op het vlak van gender en queerness. Of toch niet voor het grote publiek.

Zijn Glitter Up the Dark en je journalistieke werk jouw poging om de geschiedenis te herschrijven?

Geffen: Ik wilde me vooral nog meer verdiepen in een onderwerp dat me al lang intrigeert. Uiteindelijk is Glitter Up the Dark ook een persoonlijk boek geworden. Omdat ik zelf trans ben, maar ook omdat het me frustreert dat er zo weinig aandacht is voor transartiesten. Terwijl die vaak net ongelofelijk boeiend zijn. Artiesten als Arca en Sophie klínken voor mij ook trans: ze nemen normale popgeluiden en maken daar vervolgens een eigenaardig geheel van. Transpersonen hebben vaak het gevoel dat ze normaal zijn, maar niet helemaal thuishoren in hun omgeving. Net daarom spreekt muziek die anders en grensverleggend is ons zo aan, denk ik. Het is geen toeval dat de muziekgeschiedenis wordt bevolkt door queer- en transpioniers.