Ook een beyonceoloog durft kritisch te zijn voor Queen B

Queen B wordt veertig. En dus viert Munganyende Hélène Christelle, dé beyonceoloog van de Lage Landen, haar verjaardag met het boek Liberté, égalité, Beyoncé. Een gesprek over de Beyhive, poptimisme en wortels in chocoladetaart verstoppen.

De Nederlandse Munganyende Hélène Christelle is schrijver, essayist én beyonceoloog. De ideale persoon dus om naar aanleiding van Beyoncés veertigste verjaardag het boek Liberté, égalité, Beyoncé in te leiden en te cureren. Daarin onderzoeken elf bekende vrouwen uit de Lage Landen, onder wie onze landgenoten Soe Nsuki, Dalilla Hermans en Sabrine Ingabire, wat Queen B zo inspirerend maakt. Het resultaat is een essaybundel die een ode brengt aan Beyoncé, maar evengoed kritisch durft te zijn: niet alle auteurs blijken namelijk Beyhova’s getuigen.

Liberté, égalité, Beyoncé demonstreert niet alleen Beyoncés veelzijdigheid, maar ook die van Munganyende Hélène Christelle zelf. Haar lijstje met verwezenlijkingen is intussen behoorlijk imposant. Ze heeft een diploma politicologie op zak en ontwikkelde het vak beyonceology aan de ArtEZ University of the Arts in Zwolle. Haar essays, opiniestukken en columns werden gepubliceerd in De Correspondent, Vogue en De Volkskrant. Als new age publisher wil ze de manier waarop we kijken naar literatuur bevragen en vernieuwen. Ze is oprichter van GAG, het feministische audiocollectief achter Fufu & dadels, een podcast waarin millennial- en gen Z-vrouwen van kleur praten over intercultureel zusterschap, fuckboys, mentale gezondheid, traditie en opgroeien buiten een grootstad. En in 2022 verschijnt ook nog haar debuutroman Vreemd fruit. Maar eerst moeten we het dus over Beyoncé hebben.

In de inleiding van het boek beschrijf je hoe je via Bills Bills Bills kennismaakte met Destiny’s Child en dus ook Beyoncé. Wat trok je in eerste instantie zo aan in die groep?

Munganyende Hélène CHRISTELLE: Ik was nog heel jong toen ik dat nummer ontdekte, veel jonger dan de meisjes van Destiny’s Child. Ik zag hen als rolmodellen. Ze hadden een neuslengte voorsprong op iedereen en beschreven wat ik nog niet had meegemaakt maar wel al om me heen zag. Hun album The Writing’s on the Wall was zowat de soundtrack van mijn overgang van meisje naar vrouwmeisje.

Wat opvalt is dat iedere auteur met een andere blik naar Beyoncé kijkt.

Munganyende: Logisch, toch? Beyoncé is een complex individu. Het boek gaat dus heel breed. Wat betekent haar oeuvre in het dagelijks leven van vrouwen? Hoe belangrijk is politiek in haar carrière? Clarice Gargard en Sabrine Ingabire hanteren bijvoorbeeld een kritisch, journalistiek standpunt, terwijl Dalilla Hermans op een heel intieme manier haar persoonlijke relatie met Beyoncé beschrijft. Soe Nsuki werpt als comedian haar blik op een artiest met een vrij ernstig imago.

Voor alle duidelijkheid: het boek is niet louter een lofzang. Jullie zijn ook kritisch.

Munganyende:(knikt) Ik vind dat we onze liefde voor Beyoncé net eer aandoen door ook te durven verlangen naar meer. Naar een nog radicaler feminisme, bijvoorbeeld. Kritiek hoeft niet haaks te staan op liefde en tederheid. Het lijkt soms alsof je een keuze moet maken: ofwel ben je heel kritisch, ofwel helemaal niet. Terwijl liefdevol kritisch zijn je net toelaat om iemand in al haar of zijn gebrekkigheid en menselijkheid te benaderen.

Die menselijkheid verdwijnt vaak naar de achtergrond wanneer we het over ‘queen’ Beyoncé hebben. Brengt dat vlekkeloze imago ook risico’s met zich mee?

Munganyende: Het toe-eigenen van koningschap betekent net zo goed: niet langer nederig willen zijn in een wereld die jou vernedert. Dan gaat het om zwarte mensen afbeelden als heersers in plaats van als slaafgemaakten en gekoloniseerde volkeren. De grens tussen nederigheid en vernedering is flinterdun voor iemand met Beyoncés achtergrond. Die context is belangrijk, maar dat betekent niet dat we niet kritisch mogen zijn. Als je een gooi doet naar koningschap, brengt dat ook consequenties met zich mee en kunnen mensen je zien als een politieke actor met verantwoordelijkheden. Al was dat dan niet je bedoeling als artiest. In mijn inleiding speel ik met die status. ‘Als ik de koningin via volksraadpleging kon spreken, zou ik haar deze vragen stellen’, schrijf ik bijvoorbeeld.

Beyoncé krijgt weleens de kritiek dat haar feminisme kapitalistisch is. Denk je dat mensen strenger voor haar zijn omdat ze een zwarte vrouw is die zich uitspreekt over sociale en politieke thema’s?

Munganyende:(denkt na) Beyoncé bestaat niet in een vacuüm. Ze staat in de wereld als een zwarte vrouw, en dat is ook hoe er naar haar gekeken wordt. Bovendien uit ze zich de afgelopen jaren steeds meer als een activiste. En hoe activistischer ze wordt, hoe strenger het publiek haar beoordeelt. Mijn generatie denkt steeds grenzelozer na over de wereld en beseft dat als je een T-shirt koopt in Primark, dat gevolgen heeft voor een sweatshopmedewerker in Zuidoost-Azië. Als Beyoncé zichzelf feminist noemt en vervolgens haar kledinglijn laat maken in een sweatshop in Sri Lanka, is dat een enorme tegenstrijdigheid. We verwachten dat iemand met zoveel macht bijdraagt aan de oplossing en niet aan het probleem.

Ben je zelf lid van de Beyhive?

Munganyende: Ja en nee. Ik vind het fantastisch dat een bekende zwarte vrouw zo onverschrokken zichzelf is en dat haar muziek zo breed geconsumeerd wordt. Ze inspireert daardoor andere zwarte vrouwen om net zo onverschrokken te zijn en zich niet te verontschuldigen. Maar ik ben vooral geïnteresseerd in wat Beyoncé ons leert over de wereld.

Je staat te boek als dé beyonceoloog van de Lage Landen. Hoe wordt iemand beyonceoloog?

Munganyende: Ik heb politicologie gestudeerd in Brussel en al snel merkte ik dat het vak niet echt mee was met zijn tijd. Daarom heb ik het vak beyonceology ontwikkeld voor de ArtEZ University of the Arts in Zwolle. Ik geloof dat kunst niet minderwaardig is aan een academische paper. Hoe kun je politieke fenomenen duiden via popcultuur? En hoe kun je popcultuur gebruiken om mensen politiek bewust te maken en te mobiliseren? Populaire cultuur zegt zoveel over de wereld en tijd waarin we leven. Zeker voor mijn generatie, die een soort keerpunt vormt in hoe we cultuur produceren en consumeren. Ik omschrijf ons weleens als de eerste generatie die opgroeide met het internet en de laatste die nog deels opgroeide met Destiny’s Child. (lacht)

Beyonceology is dus eerder een vak over poptimisme dan een Beyoncé-cursus?

Munganyende: Zeker. Vroeger werd popcultuur gezien als vluchtig en minderwaardig aan hoge cultuur zoals literatuur en ballet. Sinds de jaren zestig is dat aan het veranderen, grotendeels doordat zwarte en bruine vrouwen de manier waarop we naar cultuur kijken zijn beginnen te democratiseren. Want wie bepaalt wat hoge en wat lage cultuur is? Vrouwen zoals Gina Dent, de auteur van Black Popular Culture, en Joan Morgan, die in 1999 de term hiphopfeminisme lanceerde, speelden daarin een belangrijke rol. Net als zij wil ik met beyonceology en Liberté, egalité, Beyoncé laten zien dat we popcultuur gerust ernstig mogen nemen.

Dat je in Liberté, égalité, Beyoncé ook Belgische auteurs aan het woord laat, is geen toeval. Nadat je als kind van Rwanda naar Nederland vluchtte en opgroeide in Eindhoven, belandde je op je negentiende in Brussel.

Munganyende: Klopt. Ik heb er politicologie gestudeerd en ben er acht jaar blijven wonen. Bovendien heb ik veel familie in Brussel. Het voelt nog altijd als een thuis. Grappig wel: pas toen ik naar België verhuisde, was ik plots een ‘Hollander’. Heel gek voor een Brabander om zoiets te horen. (lacht) Mijn leven is er eentje in de nuances en de grijze zones, waardoor ik me nergens helemaal kan wortelen. Ik voel me een tussencategorie. Plekken als Matongé en Molenbeek voelen voor mij als thuis omdat alle stemmen er samenkomen en dat tussenbestaan er de norm is.

Dit jaar verschijnt ook je debuutroman Vreemd fruit. Op Instagram noemde je het schrijfproces ‘een fancy vorm van therapie’.

Munganyende:(lacht)Vreemd fruit is heel anders dan het analytische en essayistische non-fictiewerk dat mensen van me gewend zijn. Ik omschrijf het zelf als autofictie. Al denk ik dat fictie sowieso autobiografische elementen bevat, omdat je altijd inspiratie put uit het leven, zelfs al is het niet noodzakelijk je eigen leven. (denkt na) Eigenlijk vind ik het irrelevant welke elementen autobiografisch zijn en welke niet. De magie van een verhaal is net dat je jezelf erin kunt herkennen en het je hoop kan bieden. Van Beyoncé willen mensen ook graag weten of ze de dingen waarover ze zingt écht heeft meegemaakt. Maar wat voor meerwaarde heeft dat?

Wil je als fan dan niet stiekem alles van Beyoncé weten?

Munganyende:(lacht) Voor mij is Queen B fictie. Als auteur vind ik haar gefictionaliseerde karakter net superinteressant. Beyoncé kiest zelf wat ze met de wereld deelt en wat ze voor zichzelf houdt. Wat ze doet lijkt een beetje op autofictie schrijven.

Onlangs las ik het boek Mixed Feelings van Naomi Shimada en Sarah Raphael. Daarin beschrijven zij dat van vrouwen, en vooral zwarte vrouwen, vaak wordt verwacht dat ze zich kwetsbaar opstellen en hun diepste gevoelens delen. Het algoritme van Instagram beloont dat zelfs: gevoelige of heftige posts genereren meer likes. Er is een beloningssysteem voor het delen van trauma’s. Daar mag men wel wat voorzichtiger mee omspringen. Ook in de journalistiek, overigens. Journalisten zijn op zoek naar een verhaal. Snap ik, maar de helft van de vragen die ze stellen aan vrouwen van kleur zouden ze zelf niet publiekelijk beantwoorden. Het is niet omdat je bekend bent, dat je je pijn met het publiek hoeft te delen. Mijn privéleven is niet mijn beroep. Noire n’est pas mon métier.

Fictie geeft meer ruimte om op een poëtische manier maatschappijkritiek te geven, zei je onlangs.

Munganyende: Mijn mentor, theatermaker Romana Vrede, zei me eens: ‘Je kunt worteltaart bakken, of je kunt chocoladetaart bakken en daar wortels in verstoppen.’ Mijn werk is inherent maatschappijkritisch omdat ik een alternatieve wereld toon. Vreemd fruit gaat bijvoorbeeld heel erg over het alledaagse leven. Ik geloof in het recht op een doodgewoon leven voor alle vrouwen, zeker vrouwen in de marge. Vrouwen van kleur, non-binaire mensen en transvrouwen zijn zo weinig zichtbaar in de reguliere media, dat mensen ons niet beschouwen als 3D-mensen, met echte verhalen en gevoelens. Als we al een stem krijgen, is het vanuit een perverse nieuwsgierigheid en onzorgvuldigheid. ‘Vertel eens, wat is jouw trauma?’ Dat 2D-bestaan zorgt ervoor dat we geen alledaags leven kunnen leiden, waarin je noch genegeerd, noch geëtaleerd wordt. Wij willen ook gewoon ons leven leiden, bloemetjes kopen bij Intratuin en uitslapen in het weekend, hoor.

Is dat ook waarom je met Fufu & dadels bent begonnen? Een podcast lijkt me een toegankelijke, directe manier om je stem te laten horen.

Munganyende: Klopt. Podcasts zijn een heel democratische mediatool, waarbij je zelf kiest hoeveel je deelt. Er is een meme waarin NeNe Leakes, een realityster uit The Real Housewives of Atlanta, zegt: ‘I said what I said.’ Het perfecte mantra als je audio maakt, want wat je zegt is daadwerkelijk wat mensen te horen krijgen.

Natuurlijk is het belangrijk om verandering na te jagen op bestaande redacties en platformen die nog steeds tekortschieten. Maar ik geloof ook heel erg dat het tijd wordt om onze eigen narratieven, redacties en platformen op te starten. Als er in de witte wereld geen ruimte is voor onze stemmen, moeten we onze eigen wereld scheppen. (denkt na) Ik ben destijds politicologie gaan studeren omdat ik als diplomaat de wereld wilde verbeteren. Nu creëer ik via mijn werk een wereld waarvan ik zelf deel wil uitmaken, onderhandel ik over vrijheid en neem ik op een activistische manier deel aan de maatschappij. In feite is dat een veel puurdere vorm van diplomatie.