50 jaar ‘What’s Going On’: hoe Marvin Gaye een revolutie in de soulmuziek ontketende

Met What’s Going On ontketende Marvin Gaye een halve eeuw geleden een revolutie in de soul. De songcyclus, zeg maar de eerste conceptplaat in de geschiedenis van het Amerikaanse label Tamla Motown, was zijn antwoord op de sociale en politieke onrust van het moment: een pleidooi voor harmonie en spirituele verbondenheid.

Tegen het einde van de sixties was Marvin Gaye één van de populairste artiesten uit de Motown-stal in Detroit. Met Can I Get A Witness, Wherever I Lay My Hat, How Sweet It Is, I Heard It Through the Grapevine en Too Busy Thinking About My Baby en duetten met Kim Weston, Mary Wells en Diana Ross had hij een respectabel aantal kaskrakers op zijn naam staan. Alleen waren de meeste van die nummers bedacht door componistenteams als Norman Whitfield en Barrett Strong of Holland, Dozier & Holland en naarmate Marvin Gaye de kaap van de dertig naderde, groeiden ook zijn muzikale ambities.

Zo wilde hij méér zijn dan een marionet die aan de lopende band radiohits afleverde. Zijn drang naar onafhankelijkheid deelde hij trouwens met labelgenoot Stevie Wonder, een ander muzikaal wonderkind dat in het voorjaar van 1971 met Where I’m Coming From de volledige controle over zijn artistieke productie opeiste. Beide zangers waren uitgekeken op de mainstream en stonden te popelen om uit het keurslijf van de drie minuten durende popsingle te breken. Het was het begin van een emancipatieproces waarbij heel wat obstakels dienden te worden overwonnen.

Marvin Gaye What’s Going On Live 1972Markos Dutrahttps://www.youtube.com/channel/UCBxJSXKnEeejlPyBPvtgsvgvideo1502001.0YouTubehttps://www.youtube.com/360480https://i.ytimg.com/vi/fPkM8F0sjSw/hqdefault.jpg

Een halve eeuw geleden maakte Marvin Gaye een donkere periode door. Hij was uitgeput en moedeloos, leed aan depressies en had in 1969 zelfs geprobeerd een einde aan zijn leven te maken. Hij had problemen met de fiscus, kampte met een drugsverslaving en had net afscheid moeten nemen van zijn goede vriendin Tammi Terrell, de zangeres met wie hij regelmatig samen optrad en die op haar 24^ste was bezweken aan de gevolgen van een hersentumor. Bovendien zat de klad in zijn huwelijk met de zeventien jaar oudere Anna Gordy, de zus van zijn platenbaas. Gayes wereld stond op zijn kop: ‘In de periode 1969-’70 was mijn carrière aan een herevaluatie toe’, vertelde hij. ‘Ik begon me meer en meer af te vragen wat ik precies met mijn muziek wilde uitdrukken.’

Burgerrechten

De zanger was ook geschokt door de brieven van zijn jongere broer Frankie, die drie jaar aan het front in Vietnam had gediend. Daarin werd niet alleen op een grafische manier verslag uitgebracht over het bloedvergieten op het slagveld, maar ook over het geïnstitutionaliseerde racisme in het Amerikaanse leger, waar Afro-Amerikanen ironisch genoeg de burgerrechten werden ontzegd die ze geacht werden in het Verre Oosten te verdedigen. ‘Het drong tot me door dat, wilde ik songs schrijven die de luisteraars tot diep in hun ziel zouden raken, ik hen bewust moest maken van wat er in de wereld omging’, aldus Gaye. Hij wilde dus een statement maken waarin hij prangende maatschappelijke en politieke onrechtvaardigheden aan de kaak stelde.

Naast de terugkeer van zijn broer, die als oorlogsveteraan de grootste moeite had na zijn thuiskomst zijn draai te vinden, waren er nog drie andere gebeurtenissen uit de actualiteit die zouden bijdragen tot Marvin Gayes artistieke ontwikkeling: de rassenrellen in Detroit waarbij in 1967 43 mensen het leven lieten, de moordaanslag op Martin Luther King een jaar later en de betoging aan de Kent State University waarbij de National Guard in 1970 vier studenten doodschoot. In die context kon Gaye het niet langer opbrengen luchtig amusement af te leveren. En dus begon hij na te denken over hoe hij zijn talent kon aanwenden om in te spelen op de onrust in de Amerikaanse samenleving.

Daarbij kreeg hij een helpende hand van Renaldo Benson van The Four Tops die, tijdens een concerttournee, de politie in San Francisco een demonstrerende massa met geweld had zien uiteendrijven. Benson begon aan een song waarin hij die gebeurtenissen ter discussie stelde en lucht gaf aan zijn machteloze woede. Met die schets trok hij naar broodschrijver Al Cleveland, maar toen bleek dat The Four Tops niet in het nummer geïnteresseerd waren, stelden ze het voor aan Marvin Gaye. De laatstgenoemde wilde het enkel opnemen op voorwaarde dat hij een credit kreeg als medecomponist. Uiteindelijk transformeerde hij de demo in het bespiegelende What’s Going On, meteen het vertrekpunt voor de gelijknamige langspeler die zou uitgroeien tot een mijlpaal in de soulmuziek. Vorig jaar nog riep Rolling Stone de lp uit tot de beste aller tijden en ook de BBC gewaagde van een meesterwerk.

Humanist

Gaye wilde weliswaar een geëngageerd werkstuk afleveren, maar koos bewust voor een intimistische verpakking. Aangezien de zanger zich veeleer als een humanist dan als een activist beschouwde, kwam hij niet op de proppen met een schreeuwerige of sloganeske protestplaat, maar met een collectie ingetogen songs waarin hij met evangelische waarden schermde, als alternatief voor sociale conflicten: ‘War is not the answer, for only love can conquer hate’, croonde Marvin Gaye tegen een achtergrond van Latin-percussie en subtiele orkestraties. De Trouble Man nam dit keer het heft volledig zelf in handen en koos voor stilistische coherentie, uitgekiende melodieën, een weelderige productie en filosofische teksten waarin hij meer vragen opwierp dan beantwoordde.

Marvin Gaye – Mercy Mercy Me (From “Live at Montreux 1980” DVD)Eagle Rockhttps://www.youtube.com/c/eaglerockvideo1502001.0YouTubehttps://www.youtube.com/360480https://i.ytimg.com/vi/pQu892GGbts/hqdefault.jpg

De plaat, waarop de negen tracks op natuurlijke wijze in elkaar overvloeiden, bleek de stemming van het tijdsgewricht perfect te vatten . En hoewel rassendiscriminatie in de Verenigde Staten schering en inslag was, keek Marvin Gaye altijd verder dan socio-economische en etnische barrières. Het woord ‘zwart’ komt op de lp zelfs niet eens voor.

What’s Going On markeert voor Gaye een moedige koerswijziging. Platenbaas Berry Gordy toonde zich echter uitermate skeptisch. Hij noemde de titeltrack, die door de artiest als single naar voren werd geschoven, zelf ‘het slechtste wat ik ooit heb gehoord’. Motown stond tijdens de sixties voor ’the sound of young America’ en richtte zich op een popminnend tienerpubliek dat voornamelijk catchy singles consumeerde. Maatschappelijke of politieke boodschappen stonden volgens Gordy haaks op het imago van zijn hitfabriek. Waarom zou hij dus een formule veranderen die hem al een fortuin had opgebracht?

Berry Gordy bleef halsstarrig weigeren het nummer uit te brengen en gaf zo het startschot voor een maandenlange krachtmeting. Uiteindelijk ging Marvin Gaye zelfs in ‘staking’: zo lang Tamla Motown What’s Going On in het vriesvak hield, zou hij voor het label geen noot muziek meer opnemen. Zo raakte hij Gordy waar het pijn deed, want Gaye was al vele jaren Motowns best verkopende soloster. De strategie bleek vrucht af te werpen: na een poosje werd de CEO zo wanhopig dat hij capituleerde en de single op 21 januari 1971 alsnog op de wereld losliet. Het werd een instant succes: alleen al op de eerste dag van de release werden van What’s Going On ruim honderdduizend stuks verkocht.

Urgentie

Het nummer piekte op de tweede plaats van de Billboard Hot 100 en tegen een rinkelende kassa had Gordy sowieso bitter weinig in te brengen: de lp zou volgen in mei. De journalistieke urgentie van de plaat sloeg meteen aan bij het publiek en met Mercy Mercy Me (The Ecology), waarin Gaye zich afzette tegen milieuvervuiling, en Inner City Blues (Make Me Wanna Holler), over mensen die er de grootste moeite mee hadden de touwtjes aan elkaar te knopen, leverde hij nog twee extra hits op.

What’s Going On, ingeblikt in tien dagen, zou om meer dan één reden de belangrijkste en meest gewaardeerde langspeler uit het oeuvre van Marvin Gaye worden. De zanger, die bij Tamla Motown ooit nog was begonnen als sessiedrummer, had het, net als Stevie Wonder, tot (co-) auteur en producer geschopt en had vanaf nu de facto zijn artistieke lot in eigen handen. Voor het eerst werden op de hoes van een Motownplaat de songteksten afgedrukt en ook de studiomuzikanten, 39 in totaal, mochten uit de anonimiteit treden. Allemaal kregen ze een vermelding, net als de inmiddels legendarische maar veel te lang doodgezwegen backingband The Funk Brothers. Gaye was één van de eerste artiesten die het aandeel van zijn begeleiders naar waarde wist te schatten. Ook in het even swingende als uitgesponnen Right On kregen ze de vrije teugel.

Marvin Gaye – Inner City Blues (Make Me Wanna Holler)MarvinGayeVEVOhttps://www.youtube.com/user/MarvinGayeVEVOvideo1132001.0YouTubehttps://www.youtube.com/360480https://i.ytimg.com/vi/57Ykv1D0qEE/hqdefault.jpg

De laidback grooves en de majestueuze strijkers- en blazersarrangementen van David Van DePitte waren niet zomaar uit de lucht komen vallen. Qua sound vertoonde What’s Going On een sterke affiniteit met het werk van Duke Ellington, Isaac Hayes en Curtis Mayfield. De lp was de culminatie van alles wat de artiest in de loop van zijn carrière had opgestoken. Bij een eerste beluistering leken de orkestraties nog enigszins eenvormig, maar bij iedere draaibeurt kregen ze duidelijker contouren. ‘Het was trial-and-error’, aldus Marvin Gaye. ‘De songs werden laag voor laag opgebouwd. Vergelijk het maar met de manier waarop een beeldend kunstenaar een schilderij vervaardigt’.

Positivisme

Gaye verklaarde ook vaak dat hij met de fluwelen falset op What’s Going On eindelijk zijn stem had gevonden. Hij was altijd al een grote bewonderaar geweest van Nat ‘King’ Cole en begreep nu dat hij met de ingehouden kracht van gospel en doowop meer effect kon sorteren dan met een verontwaardigde schreeuw.

What’s Going On werd een soort suite die vandaag nog niets van zijn oorspronkelijke relevantie is verloren. Sign O’ the Times van Prince is slechts één van de platen die als een rechtstreekse afstammeling van Marvin Gayes meesterwerk mogen worden beschouwd. Veel van de nummers waren een voorafspiegeling van de Black Lives Matter-beweging. Maar hoewel het leven van zijn rasgenoten anno 1971 in de VS niet bepaald over rozen ging, geloofde de zanger niet in de gebalde vuist. Zelfs in What’s Happening Brother, over de weinig benijdenswaardige situatie van zwarte, werkloze oorlogsveteranen, die, getuige Flyin’ High (In the Friendly Sky), aan het front niet zelden een heroïneverslaving hadden opgelopen, koos hij bewust voor een positieve boodschap: als we ons verenigen zal alles beter gaan.

Een zekere prekerigheid was Marvin Gaye, als zoon van een predikant, niet vreemd: hij wilde de wereld verbeteren door zich in eerste instantie het lot van de allerkleinsten (Save the Children) aan te trekken. Dat hij daarbij iets te vaak op dezelfde spirituele spijker sloeg -zie God is Love en Wholy Holy– zij hem dan ook vergeven. De Heiland was bij Gaye nooit ver uit de buurt: Jezus redt, Jezus vergeeft, Jezus geeft kracht en de liefde overwint, klonk het keer op keer devoot. De zanger zou altijd blijven beweren dat What’s Going On hem door God was ingefluisterd. ‘Zelf was ik slechts een doorgeefluik voor zijn boodschap’, vertelde hij.

Marvin Gaye werd zijn leven lang heen en weer geslingerd tussen het geestelijke en het wereldse, tussen zijn religieuze opvoeding en zijn hang naar vleselijk genot. Op Let’s Get It On (’73) en Midnight Love (’82), met de hit Sexual Healing, vond de artiest definitief de hemel tussen de lakens. Het was dan ook een ironische speling van het lot dat hij in 1984, op de vooravond van zijn 45^ste verjaardag, werd neergeknald door zijn eigen vader, die bekend stond als een man van het geloof. Maar niet vóór de zanger, dankzij What’s Going On, eigenlijk al onsterfelijk was geworden.

Marvin Gaye – LIVE Save The Children 1972Nicolas Bouhelierhttps://www.youtube.com/channel/UCcs8DQY5eXj2us_XPW_qZJgvideo1132001.0YouTubehttps://www.youtube.com/360480https://i.ytimg.com/vi/VKaoZfACUKs/hqdefault.jpg