Hij maakt al sinds de sixties bevreemdende lichtinstallaties, maar vandaag is kunstenaar James Turrell populairder dan ooit. Met dank aan de popwereld. En Instagram.
In de videoclip van 7 Rings, die vorige maand verscheen, beweegt Ariana Grande zich al dansend en zingend doorheen een in vijftig tinten roze verlichte villa. Het internet was er als de kippen bij om te wijzen op de gelijkenissen met het werk van de Amerikaanse licht- en luchtkunstenaar James Turrell. De kans dat die toevallig zijn, is klein: ten tijde van de opnames dook een boek van Turrell op in Grande’s Instagramstory’s.
Het was niet de eerste keer dat de popwereld haar liefde voor Turrell liet blijken. Enkele dagen voor de release van 7 Rings raakte bekend dat Kanye West 10 miljoen dollar had gedoneerd aan het Roden Crater Project, het magnum opus van de kunstenaar. Ook Beyoncé liet zich drie jaar geleden duidelijk door Turrell inspireren voor het decor van haar Formation-tour. Maar geen enkele knipoog was zo nadrukkelijk als die van Drake, wiens iconische en veel gememede Hotline Bling-video uit 2015 een haast letterlijke rip-off is.
Hoewel ik zeer vereerd ben dat Drake met me fuckt, wil ik duidelijk maken dat ik geenszins betrokken was bij het maken van Hotline Bling.
Het is opvallend: de laatste jaren heeft de ondertussen 75-jarige baardendrager zich tot een atypische posterboy van de kunstwereld ontpopt. En dat voor een man wiens werk naar eigen zeggen aan het begin van zijn carrière door veel kunstliefhebbers niet als kunst, maar als ‘licht op een muur’ beschouwd werd.
Turrell werd in 1943 in een voorstad van Los Angeles in een gezin van Quakers – de religieuze beweging, niet de haver – geboren. Zijn vader was luchtvaartingenieur en op zijn zestiende behaalde Turrell junior zijn vliegbrevet. Daarna studeerde hij psychologie, wiskunde, geologie, astronomie en kunst, allemaal vakken die hem niet lang daarna van pas zouden komen in zijn werk. In 1967 al volgde zijn eerste solotentoonstelling in het Pasadena Art Museum in Californië, waar toen de Light and Space-beweging opkwam. Licht was in Turrells ogen niet alleen een interessant onderwerp, maar kan ook een kunstwerk op zich zijn. Ondertussen gebruiken wel meer kunstenaars licht als materiaal – denk maar aan Tracey Emin en Anish Kapoor – maar Turrell was dus een van de eersten.
Tegenwoordig is Turrell een begrip in de kunstwereld. Zijn visuele stempel is herkenbaar: ruimtes met een extreem minimalistische architectuur die met behulp van licht een magische en bevreemdende ervaring bieden. Zijn handelsmerk zijn de skyspaces die hij in de seventies begon te maken, ruimtes met een opening in het plafond waardoor bezoekers de lucht kunnen bewonderen en zich bewust worden van licht, ruimte en tijd. Een daarvan vindt u op het dakterras van het M HKA in Antwerpen. Moest u een bezoekje plannen: bij zonsondergang hebt u het beste resultaat.
Mentaal orgasme
Vooral de latere lichtinstallaties van de ‘mad scientist of post-minimalism’ vragen overgave van de toeschouwer. Perceptual Cells, een reeks vrijstaande, gesloten ruimtes waaraan hij in de jaren negentig begon en waarin elke toeschouwer afzonderlijk een intense ervaring ondergaat, is daar misschien wel het extreemste voorbeeld van. Bezoekers worden ontvangen door mensen in witte jassen – meestal geen goed teken – en moeten op voorhand schriftelijk bevestigen dat ze meerderjarig, nuchter en gezond zijn. Vervolgens worden ze, voorzien van een panic button, in een soort MRI-scanner geplaatst en ondergaan ze een bevreemdende lichtshow, een psychedelische mindfuck waarbij nooit helemaal duidelijk is wat nu écht is en wat je hersenen en ogen je wijsmaken. De trip is moeilijk te omschrijven voor wie het niet heeft ervaren. Een kunstcriticus noemde het een mentaal orgasme, moest u zich daarbij iets kunnen voorstellen.
Die panic button is overigens geen overbodige luxe. Af en toe loopt het mis bij Turrells installaties. Tijdens een tentoonstelling in New York in 1980 raakten enkele bezoekers gewond toen ze leunden tegen wat ze dachten dat een muur was, maar gewoon licht bleek te zijn. Een vrouw brak zo haar arm en diende klacht in tegen het museum omdat ze ‘zo gedesoriënteerd en in de war’ was geraakt.
Net dat is ook Turrells kracht: hij toont niet zomaar kunst, hij biedt ervaringen aan. Turrell wil dat bezoekers de tijd nemen om geabsorbeerd te worden door zijn werk. Slow art, zeg maar. ‘James Turrell is een regisseur van ervaringen, geen maker van goedkope trucjes’, zei collega-kunstenaar Chuck Close ooit. ‘Elke kunstenaar weet hoe goedkoop een effect is, en hoe revolutionair een ervaring.’
Zijn werk valt in die zin ook enkel te vatten voor wie het effectief heeft gezien. Volgens Turrell komt geen enkele reproductie ook maar in de buurt van de oorspronkelijke ervaring. Wist hij veel dat mensen decennia later hun ervaringen met de hele wereld zouden willen delen.
In 2013 kreeg de kunstenaar zijn eerste grote overzichtstentoonstelling verspreid over drie musea in de Verenigde Staten. Een van de voornaamste werken in het Guggenheim was Aten Reign, een van zijn bekendste skyspaces. Omdat een smartphone volgens Turrell de ervaring alleen maar in de weg zou staan, vroeg hij bezoekers geen foto’s te maken. Daar werd niet echt naar geluisterd. Met meer dan vijfduizend Instagramfoto’s onder de hashtag #JamesTurrell werd het de meest gedeelde tentoonstelling in de geschiedenis van het museum.
Drie jaar later werd hij samen met Yayoi Kusama, die van de Infinity Mirrors, en Jeff Koons de populairste kunstenaar op #MuseumSelfieDay. Instagram heeft onze manier van kijken naar kunst veranderd, en Turrells gebruik van licht, kleur en minimalistische ruimtes scoort goed op sociale media. Dat is hoe veel jongeren vandaag kunst ontdekken en beleven. Want de installatie in het Guggenheim werd niet alleen massaal gefotografeerd, maar ontving ook meer dan vierhonderdtwintigduizend bezoekers. Een aantal van hen kwam allicht enkel om een selfie te nemen. Maar het is opvallend hoe de aesthetic van een 75-jarige grijsaard perfect overlapt met die van jonge instagrammers.
De toekomst is Turrell
Nadat de millennial kennis had gemaakt met James Turrell, sloot ook de popwereld hem in de armen. En in een wereld waarin het internet elke videoclip uitvoerig analyseert, is een populaire, toonaangevende kunstenaar als Turrell geen slechte referentie. Nog vóór Hotline Bling werd Drake in een interview met Rolling Stone gevraagd naar zijn inspiratiebronnen. ‘I fuck with James Turrell’, luidde het antwoord. Toen later de niet zo subtiele videoclip verscheen, reageerde Turrell kalmpjes: ‘Hoewel ik zeer vereerd ben om te horen dat Drake met me fuckt, wil ik desondanks duidelijk maken dat noch ik, noch een van mijn naasten ook maar enigszins betrokken was bij het maken van Hotline Bling.’
Je zou de odes van Drake, Ariana Grande en Beyoncé aan Turrell plagiaat kunnen noemen, maar zijn werk past visueel zo goed bij de tijdgeest dat niemand er wakker van ligt. De popwereld en Instagram hebben van de kunstenaar een hedendaags fenomeen gemaakt. Zelf geeft hij toe dat allicht meer mensen hem kennen via Drake dan van wat dan ook. Je kunt je daar vragen bij stellen maar de nieuwe aandacht – én de tien miljoen van Kanye – brengt Turrell in ieder geval weer een stap dichter bij de verwezenlijking van zijn ambitieuze levenswerk: het Roden Crater Project. Al sinds begin jaren 70 probeert hij van een vierhonderdduizend jaar oude vulkaankrater (met een doorsnede van anderhalve kilometer) in Arizona een gigantisch landschapswerk te maken, inclusief een netwerk van kilometerslange tunnels en ondergrondse ruimtes. Turrell betoont zich daarbij extreem perfectionistisch. Tonnen woestijnzand heeft hij intussen al laten verslepen om de perfecte krater te maken. De openingen moeten een astronomisch perfect zicht bieden op zon, maan en sterren, als een gigantische telescoop waarin je kunt rondlopen. Volgens de directeur van het Los Angeles County Museum of Art is het een van de meest ambitieuze kunstprojecten die ooit door een enkele persoon zijn opgestart. De opening is gepland voor 2024. Kanye West mocht eind vorig jaar al eens gaan kijken en tweette achteraf: ‘This is life changing. We all will live in Turrell spaces.’
Je kan jouw keuzes op elk moment wijzigen door onderaan de site op "Cookie-instellingen" te klikken."
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
