Een kleurrijke lofzang aan de kracht van het collectief? Of een braderie voor artistiek aangelegde wereldverbeteraars? Knack Focus trok naar ‘s werelds grootste kunstbeurs Documenta, en ontdekte een editie die alle westerse noties over hedendaagse kunst met zwier en plezier op zijn kop zet.
‘Make friends. Not art’. Het is een van de vele, gechargeerde slogans die je tijdens de vijftiende editie van Documenta naar de kop krijgt gezwierd. Maar het is de Ruangrupa (gestileerd als ruangrupa), het Indonesische collectief dat het programma mocht samenstellen, dan ook menens. Bekende namen zijn er niet of nauwelijks. Musea, galeries en westerse curatoren doen niet mee. En kunst lijkt niet langer een doel op zich, maar eerder een bijproduct van creatieve arbeid. Bij voorkeur onder vrienden.
Het is alsof de Ruangrupa, die in Jakarta ontstond na de val van het dictatoriale Soeharto-regime, de geest van wijlen Joseph Beuys tot leven wil wekken. Die huldigde in de rebelse jaren zestig immers ook al het doorgedreven democratische motto ’iederéén is kunstenaar’. Alleen zei de goeroe van de conceptuele kunst er wel niet bij dat niet iedereen daarom ook een interessante kunstenaar is.
Schrik dus niet op wanneer je deze keer in het anders tamelijk kneuterige Kassel, de stad in hartje Duitsland waar ’s werelds grootste kunstjamboree al sinds 1955 wordt georganiseerd, niet alleen installaties, video’s, schilderijen en sculpturen vindt. In deze eigenzinnige, nu al historische editie passeer je langs skate ramps, knutselateliers, slaapzalen, bedoeïenententen, rijstschuren en zelfs een kindercrèche. Tenminste: toch als die niet bezet zijn door kunstenaars en toeschouwers die een open debat over klimaat, kolonisatie, gendergelijkheid en andere actuele, ook goed in de kunstmarkt liggende topics aan het houden zijn.
Documenta 15 is de allereerste die niet wordt samengesteld door curatoren of critici, het establishment dat al twee eeuwen dicteert wat kunst is, maar door de kunstenaars zelf.
Bedoeling van de Ruangrupa is immers om de ‘kunstwereld’, inclusief zijn vastgeroeste hiërarchieën, schimmige financiering en eurocentrische fixatie, af te breken en van de grond af terug op te bouwen, nu steeds meer politieke en culturele instellingen toch op instorten staan in deze gemediatiseerde ‘werrelt die zo dwerrelt’.
Spreek daarom niet van een megatentoonstelling, ook al verwacht de vijfjaarlijkse Documenta ook dit keer meer dan een miljoen bezoekers. Zeg liever ‘lumbung’, wat in het Indonesisch zoveel betekent als ‘gedeelde graanschuur’. De term verwijst naar de focus op collectief gefabriceerde kunst, op het sociaal engagement en op de egalitaire manier waarop de oogst dit keer wordt verdeeld. Dat ethos tekent trouwens niet alleen de Ruangrupa, maar ook de 66 andere collectieven die werden uitgenodigd om de ‘gedeelde graanschuur’ te vullen. Daarmee is deze gedecentraliseerde Documenta de allereerste die niet wordt samengesteld door curatoren of critici, oftewel het establishment dat al twee eeuwen dicteert wat kunst is, maar wel door de kunstenaars zelf.
De bevriende groepen komen uit zowat alle windstreken. Behalve dan uit de Verenigde Staten, waar racisme, kolonisatie en klimaat nochtans ook issues zijn als je de actualiteit een beetje volgt. In het Fridericianum, een van de oudste publieke musea ter wereld en traditiegetrouw de hub van Documenta, vind je onder meer The Black Archives, een Nederlands archief dat boeken en artefacten verzamelt van zwarte mensen, van Suriname tot de Antillen. In de nabijgelegen Documenta Halle heeft de Britto Arts Trust uit Bangladesh een winkel gebouwd met groenten en fruit die popart-achtige readymades blijken, en verdacht veel weg hebben van wapens, terwijl er recht tegenover Bengaalse, met de hand geschilderde filmposters hangen.
Op dezelfde locatie vind je de Instituto de Artivismo Hannah Arendt, een groep Cubaanse kunstenaars die de censuur onder het Castro-regime countert met getekende en gestikte handpoppen van dissidenten. In het Natuurmuseum is er dan weer het project Inland, dat duurzame ecologie onderzoekt en waar Hito Steyerl een nieuw videowerk presenteert waarin rotstekeningen, realityshows, biokaasmakers en econoom John Maynard Keynes figureren.
Ook Joseph Beuys huldigde het democratische motto ‘iederéén is kunstenaar’. Alleen zei hij er wel niet bij dat niet iedereen daarom ook een interessante kunstenaar is.
En dan zijn er nog de feministische Archives des luttes de femmes en Algerie, die de Noord-Afrikaanse emancipatiestrijd documenteert. Er zijn de workshops van El Warcha die in verschillende steden ter wereld prototypes ineen knutselen samen met de lokale, vaak minder geprivilegieerde bevolking. En zo voort, en zo verder. Tot je alle topics en topografieën afgevinkt hebt.
Wat er daarentegen niet meer te zien is in Kassel, is de monumentale mural People’s Justice van de Indonesische Taring Padi-groep. Die werd vier dagen na de opening op 18 juni alweer opgeborgen, aangezien er Joodse karikaturen op te zien waren die de Israëlische ambassade en de Duitse minister van Cultuur danig deden steigeren. Bovendien kreeg de Documenta, die altijd al een politieke lading had, maanden voor de opening al het verwijt een stem te geven aan antisemitisme. Zo had de Ruangrupa ook The Question of Funding uitgenodigd, een Palestijns netwerk dat ooit vernoemd was naar pan-Arabist, antizionist en nazisupporter Khalil al-Sakakini. En nu mag je in Duitsland bij grondwet veel bekritiseren en bespotten, maar van het aardedonkere naziverleden blijf je best ver weg.
Geen wonder dat Documenta 15, met zijn collectivistische, organische en geëngageerde insteek, nogal wat botsende emoties en gedachtes losweekt, iets wat de Ruangrupa vast zal heugen. Radicaal nieuw kun je het concept van participerende en onderzoekende kunst niet noemen, aangezien ook veel traditionele musea al events organiseerden waar je kon eten, slapen, discussiëren en zelf aan de creatieve arbeid gaan. Bovendien heeft het bij momenten iets van een artistiek aangeklede braderie van en voor wereldverbeteraars, waarin er weinig lijn te detecteren valt. Omwille van de non-conformistische inrichting, en vooral: omwille van de vele sociaalpolitieke topics die serieel aangekaart worden.
In vergelijking met de Biënnale van Venetië – die andere, wereldwijde en stukken traditioneler tribune voor hedendaagse kunst – oogt dit kunstfestival dan ook behoorlijk diffuus en boodschapperig. Maar laat deze deugddoend dwarse Documenta daar nu tegelijk ook zijn charme, branie en energie aan ontlenen. Zelden was een gevestigde kunstmanifestatie zo laagdrempelig, zo kleurrijk, zo vrij, zo breed en zo speels. Alsof je Joseph Beuys van bovenaf hoort meefluiten.
‘Make friends. Not art.’ Misschien heeft de Ruangrapa haar motto iets te letterlijk genomen. Maar goede, inspirerende, prikkelende kunst is er in hun lumbung volop te vinden, en bovendien zijn er kwalijker dingen dan vrienden maken terwijl je aan het vingerverven of macrameeën bent voor de wereldvrede. Naar het schijnt toch.
Documenta 15
Nog tot 25/9 in Kassel. Alle info: documenta-fifteen.de.
5 must sees
Tijdens Documenta 14, gewijd aan Griekenland, stond een ersatz-parthenon voor het Fridericianum opgesteld. Dit keer is dat een sjofel tentje dat de Aboriginal Embassy werd gedoopt, en waar Aussie Richard Bell met de nodige satire video’s toont over de strijd van Aboriginals voor hun land en cultuur. Binnen in het Fridericianum hangen kleurrijke acrylschilderijen van zwarte manifestanten allerhande, en bij de wc’s hangt een urinoir ondertekend met ‘R.Bell’, een knipoog naar Marcel Duchamps iconische pisbak die hij dan weer signeerde met ‘R.Mutt’.
De Turkse, in Berlijn wonende kunstenares Pinar Ogrenci presenteert in het Landesmuseum haar ontroerende film Asit, wat in het Koerdisch ‘ramp’ of ‘lawine’ betekent. Daarin wordt verteld over de inwoners van een afgelegen bergdorp in Anatolië, waar Ogrenci’s vader vandaan komt en waar Perzen, Turken en Armeniërs vredevol samenleefden, tot in 1915 de Armeense genocide daar een eind aan maakte. Een indringende meditatie over identiteit, landschap en diaspora, gevat in beelden van toen en nu, en met de Armeense zanger Hayrik Muradyan die de bevlekte geschiedenis van Anatolië bezingt en beweent.
In 2015 vroeg het collectief Sada – ‘echo’ in het Arabisch – aan jonge, Irakese kunstenaars om de golfoorlogen en de nasleep ervan in beeld te brengen. Voor Documenta 15 bezocht men hen opnieuw, om te polsen naar hun situatie en bevindingen vandaag. Dat leverde urgente video’s over ontheemding, veerkracht en destructie op. Bassim Al Shaker, die gemarteld werd omdat hij schetsen maakte van de Venus van Milo en nu een kapperszaak runt, vertelt zijn verhaal aan de hand van tekeningen. Ali Eyal getuigt over die keer dat hij een bomaanslag meemaakte in een Bagdads café, naar buiten rende en zag dat er stukken vlees van zijn vriend aan hem hingen. De terreur van oorlog, tijdens en na de War on Terror.
Een Christuskruis gemaakt uit olieblikken. Een geassembleerd geraamte met een roestige auto-uitlaat die als penis fungeert. Een doodskist bekleed met blinkende cd’s. Welkom in de spookachtige maar speelse wereld van Atis Rezistans, een losvast collectief uit Port-au-Prince dat de Haïtiaanse voodoocultuur koppelt aan christelijke iconografie, pop art en desnoods Pirates of the Carribean, bij voorkeur door oude spullen aan elkaar te lassen. Spiritisme met een twist, en met de katholieke Sint-Kunigundiskerk als sprekend decor.
De cartooneske mural, waarop onder meer een soldaat met varkenskop en ketting met Davidster afgebeeld werd, mag na fel protest dan verwijderd zijn; in het voormalige zwembad Hallenbad Ost vind je nog altijd meer dan voldoende tekeningen, karikaturen, strips en kartonnen poppen van de Indonesische Taring Padi-groep. Samen vormen ze een alternatieve geschiedenis van Indonesië van de jaren zestig tot nu, met steevast een militante insteek. Of het nu gaat om de strijd tegen dictator Soeharto, tegen corruptie en geweld of tegen uitbuiting van boeren en arbeiders. ‘Zolang je in ons land nog gewoon doodgeschoten kunt worden, kun je kunst niet als plezier zien’, aldus een van de leden. Al valt dat niet af te leiden uit hun kleurrijke, nu eens fijnzinnige, dan weer heerlijk groteske agitprop.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
