Anselm Kiefer stelt monumentale installatie ‘Die Buchstaben’ tentoon in Antwerpen

Duits beeldhouwer-kunstenaar Anselm Kiefer heeft in Antwerpen zijn indrukwekkende installatie Die Buchstaben ingehuldigd,een stokoude drukpers die begroeid is met loden zonnebloemen en metalen filmrollen. ‘Ik wilde echte zonnebloemen gebruiken, maar musea zijn niet zo dol op flora’, vertelt Kiefer aan Knack Focus.

Vijf jaar nadat hij het gelijkvloers van het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen bezette met zijn kolossale kunstwerken en daarmee 80.000 bezoekers lokte – hij was één van de eerste contemporaine kunstenaars die naar hartenlust (mis)gebruik maakte van de grootse hallen van het KMSKA voor het een bouwwerf werd -, was de vooraanstaande Duitse kunstenaar Anselm Kiefer gisteren wederom in de Scheldestad. Om er een eredoctoraat van de Universiteit Antwerpen – die behalve wetenschappers ook elk jaar een kunstenaar in de bloemetjes zet – in ontvangst te nemen, en vooral: om er een installatie in te huldigen.

Het gaat om Die Buchstaben, een stokoude, industrieel ogende drukpers die volledig begroeid is met loden zonnebloemen en metalen filmrollen. Het werk is een ode aan de uitvinding van de boekdrukkunst, waarin Antwerpen natuurlijk een grote rol heeft vervuld met de beroemde drukkers Christoffel Plantijn en Jan Moretus. De vergane glorie van het Oude Raamtheater in het Zuiden van Antwerpen vormt het perfecte kader voor Die Buchstaben.

Kiefer vertelt bij de inhuldiging dat hij ‘het liefst echte zonnebloemen zou gebruiken, maar dat musea niet zo dol zijn op flora, aangezien die ook de onvermijdelijk kruipende fauna met zich meebrengen’. In dit werk staan de loden reproducties van de zonnebloemen symbool voor de macht van het gedrukte woord, en hoezeer onze denkbeelden en levensvisies ermee verstrengeld zijn.

Materialen en metaforen

Het werk van Kiefer staat niet alleen bol van beeldspraak, maar ook van materialen. De beeldend kunstenaar gebruikt letterlijk alles wat hij maar kan vinden voor zijn schilderpanelen. Hij werkt in verlaten fabrieken en pakhuizen, waar hij alles sloopt om terug te kunnen creëren: schilfers verf van schilderijen, een amalgaan van klei, gips, stro, dode planten, lood en zelfs diamanten.

De inhoud van zijn werk is al even gedifferentieerd als de bouwstenen ervan, want Kiefer tracht via zijn kunst verschillende taboeonderwerpen uit een confronterend verleden aan te snijden: de horror van de Holocaust, oorlogstrauma’s en de uiteenlopende takken van religie zijn maar een fractie van de onderwerpen die hij in zijn werk vermengt. ‘Art is difficult, it’s not entertainment’, zei hij ooit in een interview met The Guardian.

Eredoctoraat

UA-rector en wiskundige Alain Verschoren legt uit waarom kunst en Kiefer centraal staan tijdens het uitreiken van de universitaire eredoctoraten: ‘Ik introduceerde enkele jaren geleden een doctoraat voor kunstenaars, omdat kunst een belangrijk aspect vormt van onze maatschappij. In het geval van Kiefer gaat dat bijvoorbeeld om de sociale bewogenheid in zijn werk. Hij werkt rond een groot scala aan religies zoals het Christendom en het Jodendom, religies die ook aan bod komen op de universiteit van Antwerpen.’

Maar Verschoren heeft het ook over een historisch belang: ‘Kiefer confronteert ons met een harde werkelijkheid en weigert het verleden los te laten. Het is belangrijk dat we nooit vergeten wat de geschiedenis ons geleerd heeft.’

‘Met figuren als Plantijn en het drukkers- en uitgeversgeslacht Moretus speelde de boekdrukkunst in de stad op een zeer hoog niveau, en controleerden we in Antwerpen de verspreiding van kennis en beeld. Daarom past Die Buchstaben perfect in Antwerpen, waar nog steeds de oudste drukpersen ter wereld staan’, verklaart ook Antwerps schepen voor cultuur Philip Heylen (CD&V).

Verloren letter

Wanneer we het historische Raamtheater betreden, is Kiefer nog de laatste hand aan zijn kunstwerk aan het leggen. Hij drapeert de metalen pellicules over de installatie en schrijft met zwart houtskool ‘der verlorene büchstabe’ op de muur.

Waarom heeft Kiefer rond het kunstwerk honderden loden letterblokjes gestrooid? ‘Ze verwijzen naar de zoektocht van de ‘verloren letter’. Zoals je op de muur ziet, ontbreekt er een letter in mijn opschrift. Als je de verloren letter vindt, heb je de betekenis van het leven achterhaald’, verklaart de Duitser.

Hij klinkt als een alchemist, op zoek naar de Steen der Wijzen via loden letters en gouden zonnebloemen. Zijn antwoorden zijn onduidelijk, ironisch en soms erg grappig, waardoor het snel duidelijk wordt dat deze kunstenaar niet graag vragen beantwoordt, maar ze liever stelt, via zijn werk.

Ode aan boekdrukkunst

Het monumentale werk Die Buchstaben kan gezien worden als een eerbetoon aan boekdrukkunstuitvinder Gutenberg en straalt het belang van gedrukte media uit via grootsheid. De antieke drukpers, de letterblokjes en de zonnebloemen hebben ook iets ouderwets: het zijn voorwerpen die al veel langer bestaan dan bijvoorbeeld een iPhone of computer. De antecedenten lijken wel een flashback naar een meer zinnenprikkelende ervaring van lezen, schrijven en het aanraken van boeken die langzaamaan uitsterft: men leest nu via e-readers of tablets.

(EVH)