In ‘Vrijheid is meer dan blijheid’ onderzoekt Mark Van De Voorde wat die vrijheid fundamenteel inhoudt

In de vrijwilliger vindt de mens zijn hoogste vrijheid, aldus Mark Van de Voorde, omdat die verbondenheid koppelt aan naastenliefde en toont dat een samenleving louter gebaseerd op eigenbelang alleen maar tot onvrijheid leidt.

De Franse filosoof Denis Diderot verkeerde het grootste deel van zijn leven in armoede, tot hij op zijn 52e zijn bibliotheek voor een mooie som aan de Russische keizerin Catharina de Grote kon verkopen. Eindelijk verlost van zijn zorgen en beperkingen kocht hij prompt de mooie rode jas waar hij al een tijdje van droomde. Die jas paste echter niet bij het versleten tapijt in zijn huis, en toen dat vervangen was door een nieuw, stak de rest van zijn interieur daar weer heel erg tegen af, en zo verder, tot hij verlost was van al zijn geld en zijn nieuw gewonnen vrijheid.

Vrijheid, meent Mark Van de Voorde, is een concept dat we graag in de mond nemen zonder goed te beseffen waar het eigenlijk voor staat. Is degene die rücksichtslos zijn eigen zinnetje doet en geen rekening houdt met anderen vrij? Of impliceert vrijheid ook de zorg voor de ander en kunnen we pas vrij zijn als iedereen van zijn boeien is verlost? Van de Voorde onderzoekt het in Vrijheid is meer dan blijheid, een titel die meteen al verraadt waar het boek heen wil.

Is degene die rücksichtslos zijn eigen zinnetje doet en geen rekening houdt met anderen vrij?

Beginnen doet Van de Voorde met de meest fundamentele vraag: of die beruchte vrijheid wel echt bestaat. Volgens nogal wat hedendaagse denkers, zoals de Nederlandse neurobioloog Dick Swaab, berust zij op een illusie. Wij zijn reactiemachientjes, zou je zijn theorie kunnen samenvatten, die wel denken een vrije wil te hebben, maar in feite niets anders doen dan op voorspelbare wijze reageren op de impulsen die van onze omgeving uitgaan. Van de Voorde gaat daar niet in mee. Natuurlijk worden we tot op zekere hoogte bepaald door de wereld, schrijft hij, maar ook dan kunnen we nog keuzes maken, keuzes gestuurd door ons geweten waarin rede, emotie en ethiek samenkomen.

Dat Van de Voorde er die visie opna houdt, is natuurlijk geen verrassing. Het nihilistische mensbeeld van Swaab is immers niet te rijmen met dat van de man die bijna twintig jaar hoofdredacteur was van Kerk & Leven en gelooft in de spirituele en intellectuele vermogens van de mens, en in zijn statuut van fundamenteel sociaal wezen. Vrijheid veronderstelt een gemeenschap, schrijft hij, waarin verbondenheid en naastenliefde net zo belangrijk zijn voor het bereiken van het geluk als persoonlijk initiatief. De vrijwilliger die zich uit eigen beweging en los van winstbejag inzet voor de ander is daarom zijn vrijheidsheld.

Maar individuele actie is natuurlijk niet voldoende voor het creëren van een maatschappij waarin de vrijheid kan floreren. Daarvoor hebben we de politiek nodig, besluit Van de Voorde in dit boek dat soms alle kanten op lijkt te gaan, maar in feite een mooi voorbeeld is van vrijmoedig denken. Het is op dat moment dat hij zich een bezorgde burger toont, die het verdwijnen van de wetgevende macht ten voordele van de uitvoerende betreurt en het niveau van onze huidige politici niet al te hoog inschat. Winston Churchill merkte ooit op dat het verschil tussen een politicus en een staatsman hierin ligt dat de eerste aan de volgende verkiezingen denkt en de tweede aan de volgende generatie, schrijft Van de Voorde. Wat zegt dat over onze huidige politici, vraagt hij zich iets verderop af, die klaarblijkelijk alleen nog maar aan de volgende opiniepeiling denken?