‘SERIEUS: ABBA WAS GÉÉN FUN’

‘Ik wilde de mensheid in haar eigen kots drukken, en haar dwingen om in de spiegel te kijken’, zo verklaarde J.G. Ballard waarom hij Crash had geschreven. Geen wonder dat filmregisseurs – op David Cronenberg en Steven Spielberg na – de dystopische meesterwerken van de Brit veelal links laten liggen. Beeldenstormer Ben Wheatley toont met High-Rise dat hij wél te vinden is voor een onheilsprofetie met orgiën, cocktailfeestjes en geroosterde hond.

‘Where are those happy days, they seem so hard to find? The love you gave me, nothing else can save me.’ Portisheads dreigende, in treurnis gedompelde cover van Abba-klassieker SOS lijkt een passende soundtrack voor de apocalyptische gevoelens van geschokte jonge Britten bij de brexit, maar is eigenlijk opgenomen voor de climax van High-Rise.

Die nieuwe film van Brits beeldenstormer Ben Wheatley (°1972) speelt zich af in een ultramoderne torenflat, een gebouw dat zo goed uitgerust is dat je eigenlijk niet meer buiten hoeft te komen. Maar het samenleven wil er niet zo goed vlotten en de microkosmos gaat ten onder in een surreële maalstroom van stamtwisten, verkrachtingen, moord, vernielzucht en decadentie. Er is voor minder ‘Save Our Souls’ geroepen.

High-Rise is een adaptatie van de gelijknamig cultroman uit 1975, waarin J.G. Ballard (1930-2009) op perverse wijze aangeeft hoe nabij de ineenstorting van onze beschaving is, hoe weinig daarvoor nodig is en hoe snel het kan gaan in een door technologie gedreven consumptietijdperk waar de primitieve mens nog niet aan toe is. In Ballards brexit stappen de Britten niet uit de EU, maar uit de beschaving.

Wheatley ensceneert de hele ondergangsorgie trefzeker en met gevoel voor humor. Precies zoals de schare hardnekkige fans die hij overhield aan Kill List (2011), Sightseers (2012) en A Field in England (2013) het van hem verwacht. Hij is dan ook een ballardiaan sinds zijn zestiende. ‘In die tijd behoorde High-Rise, net als Ballards Crash (1973) en William Burroughs Naked Lunch tot het handvol boeken uit de tegencultuur dat voortdurend over de lippen gingen’, zegt Wheatley. ‘Ballard straalde net als Burroughs iets angstaanjagends uit. We lazen zijn boeken met een gevoel van opwinding, alsof het een overgangsritueel was. Zijn blik op de moderne samenleving is behoorlijk cool en bizar, als een alien die naar onze wereld kijkt. Dat prikkelde onze verbeelding.’

Lees je zijn roman vandaag anders dan toen je zestien was?

BEN WHEATLEY: Ja, al was het maar omdat ik ondertussen zelf ook vader ben. Maar het frappantste is toch dat High-Rise in al die jaren geen sikkepit verouderd is. Nu we in de toekomst leven die Ballard voorspelde, valt het nog meer op dat hij destijds goed aanvoelde hoe de toekomst er zou uitzien. Hij schreef zogezegd sciencefiction, maar hij slaagde erin om de vinger op de wonde te leggen. Het lijkt alsof hij als schrijver buiten de tijd stond. Ik vréés dat steeds meer van zijn voorspellingen gaan uitkomen.

Wat me vandaag meer opvalt, is hoe sluw hij met de verwachtingen van de lezer speelt. Je denkt dat je weet hoe het verhaal verder gaat maar stelt bladzijde na bladzijde vast dat je je schromelijk vergist. Eerst denk je dat dokter Robert Laing (Tom Hiddleston) het centrale personage en dus het morele kompas is. Maar dat is hij niet. Dan lijkt Richard Wilder (Luke Evans) zich op te werpen als de held die zich, als ware het Die Hard, een weg naar de bovenste verdiepingen van de torenflat baant. Maar natuurlijk wint Wilder niet. Dus moet Anthony Royal (Jeremy Irons) het wel halen, de rijke machtige architect die tot het establishment behoort. Maar ook dat draait anders uit. Het boek is een rollercoaster. Het aantal what the fuck-momenten ligt zeer hoog.

Je behoudt de situering van het boek, de jaren zeventig. Was het geen optie om het verhaal naar vandaag of morgen over te hevelen?

WHEATLEY: Nee. Het idee is dat de woontoren waar het om draait volledig op zich staat en dat de bewoners er ongestoord kunnen doen wat ze willen. Zonder dat iemand daarbuiten het weet. Met de sociale media van vandaag is dat onmogelijk. Mensen zouden foto’s posten van alles wat er misloopt in de woontoren. Men zou met de hond aan het braadspit selfies maken. #highrise zou trending zijn. Dat verneukt de boel. Bovendien wilden Amy (Amy, Wheatleys vrouw en coscenariste, nvdr.) en ik de kans niet laten liggen om terug te blikken op onze kindertijd – filmregisseurs blikken blijkbaar graag terug op hun jeugdjaren, denk maar aan George Lucas’ American Graffiti (1973). Wij waren kinderen in de seventies. Laing heeft de leeftijd van onze vaders. High-Rise peilt dus ook naar het klimaat waarin onze ouders leefden.

Die geroosterde hond is een beeld dat voor velen de waanzin in High-Rise perfect vat. Wat is daar nou precies zo erg aan?

WHEATLEY: Dat is kannibalisme! De hond is je beste vriend. Hij vertrouwt je en dan eet je hem op? Dat doe je toch niet? Koeien vertrouwen je niet, die staan maar wat te loeien en te staren, die mag je opeten. (lacht) Mij doet het beeld van die geroosterde hond niet walgen, maar ik snap wel dat het werkt. De hond wordt niet opgepeuzeld omdat mensen radeloos zijn van de honger of zo. Er kom een teentje look aan te pas. Er wordt van genoten. Die maaltijd is een omhelzen van de chaos. Ballard wist zeer goed dat dat beeld effect zou hebben.

Zijn semi-autobiografische Empire of the Sun (1987) door Spielberg, Crash (2004) door Cronenberg en nu dus jouw film: Ballards werk is nog niet zo vaak verfilmd. Toch vreemd voor iemand met zijn status.

WHEATLEY: Ballard heeft hetzelfde voor als Philip K. Dick. Hun invloed is niet te onderschatten, maar letterlijke verfilmingen zijn schaars. Blade Runner (1982) lijkt in de verste verte niet op Dicks boek waar die film op gebaseerd is, Do Androids Dream of Electric Sheep? (1968), Paul Verhoevens Total Recall (1990) is totaal anders dan Dicks kortverhaal We Can Remember It for You Wholesale (1966). Beide films vergroten één zin uit. Daar is niets mis mee. De band met het boek mag dun zijn als je een uitstekende film maakt. Maar wij hebben wél geprobeerd om zo dicht mogelijk bij het boek te blijven. En het is ook niet omdat er weinig strikte adaptaties zijn dat Ballard en Dick hun stempel niet gedrukt hebben op onze cultuur. Als grote fan van Britse comics weet ik bijvoorbeeld dat Ballard een grote inspiratiebron was voor het stripblad 2000 AD (dat onder meer Judge Dredd voortbracht, nvdr.) en al die Britse scenaristen die vandaaruit voor Amerikaanse comics zijn gaan werken.

Aan wie heb jij je gespiegeld? Heeft Cronenberg je met Crash getoond hoe je Ballard omzet in cinema?

WHEATLEY: Cronenberg werpt alvast zijn schaduw over wat ik doe. Niet enkel vanwege Crash. Zijn debuutfilm Shivers(over een experiment met parasieten waardoor de bewoners van een geïsoleerde torenflat zich in een orgie van seks en geweld verliezen, nvdr.) is High-Rise in een ander kleedje. Hadden Cronenberg en Ballard tegelijkertijd hetzelfde idee? Shivers kwam uit in 1975, het jaar dat ook High-Rise gepubliceerd werd. Dus Cronenberg kan het niet van hem afgekeken hebben. En ik bewonder hem hoe dan ook. Op mijn twaalfde zag ik Videodrome (1983) en die ervaring ben ik nooit vergeten. Die film draagt alle mogelijke genres in zich. Er zit zelfs een muziek-en-dansnummer in. Videodrome is een herstart van de cinema. Ik begrijp niet dat dat niet ingezien wordt. Zoals ik ook niet goed begrijp waarom de Britse cinema zo nadrukkelijk gelieerd wordt aan kitchen sink-drama en andere vormen van sociaal-realistische cinema. Naar mijn gevoel is er te weinig diepgaand geschreven over de sterke, invloedrijke traditie van regisseurs als John Boorman, Nicolas Roeg, Ken Russell en Derek Jarman.

Waarom gaf je de hoofdrol aan mooie jongen Tom Hiddleston, die we kennen als slechterik Loki uit The Avengers (2012) en die straks mogelijk de nieuwe James Bond wordt?

WHEATLEY: Tom is net als zijn personage dokter Laing verstandig, gespierd en aantrekkelijk. Dat was nodig, anders begrijp je niet waarom hij zoveel vrouwen mag neuken. Jij noemt hem een mooie jongen maar hij ziet er toch niet uit als een gladgeschoren A-list-acteur? Hij ziet er goed uit maar heeft ook iets gevaarlijks, iets dat je onrustig maakt. Die ambiguïteit kwam ons zeer goed uit. Ik vind trouwens dat Tom er in The Avengers met kop en schouders boven uitsteekt. Elke superheld krijgt zijn tien minuten, maar eigenlijk is het Loki’s verhaal. Loki is de ster. Raar dat daar niet meer over gepraat wordt.

Wiens idee was het om Portishead SOS van Abba te laten coveren? Die muziek kondigt knap de tristesse en de wanhoop aan die volgt wanneer de roes is uitgewerkt en de gevolgen van alle excessen duidelijk worden.

WHEATLEY: Ik werk graag met covers. In Sightseers gebruikte ik een cover van Donovans Season of the Witch en twee versies van Tainted Love, Gloria Jones’ origineel en de versie van Soft Cell. Covers zetten aan tot vergelijken en dat heb ik graag. Ik gebruik muziek ook om films of scènes met elkaar te verbinden. SOS verbindt de grote partyscène met de the-party-is-over-scène en komt terug op het grote verraad en de verkrachting. Het is een popnummer maar we maken er hoge cultuur van door het te breken en in een klaagzang te veranderen.

Maar waarom net Abba en Portishead?

WHEATLEY: Ik heb altijd van Abba gehouden, en niet op een ironische of campy manier. Hun melodieën zijn schitterend, hun teksten vaak ook. Ze smokkelden zeer trieste verhalen in de mainstream. Je moet eens terugkijken naar de Abba-video’s. Dat zijn vaak mini-Bergman-films. Serieus, Abba was géén fun! (lacht) Dat lijkt alleen maar zo door hun enorm goed ontwikkeld gevoel voor pop. Abba overtuigen was niet gemakkelijk. Ze laten zelden toe dat hun muziek gecoverd wordt. Je zou denken dat het ook heel moeilijk was om Portishead te contacteren, maar ik had gezien dat Geoff Barrow me op Twitter volgde, stuurde hem een bericht en we waren vertrokken. Rechtstreeks met mensen als Geoff Barrow en Clint Mansell (die de soundtrack van High-Rise schreef, nvdr.) kunnen communiceren, is het beste wat Twitter mij ooit opgeleverd heeft.

Waarom eindig je met een geluidsfragment waarin voormalig Brits premier Margaret Thatcher beweert dat er maar één economisch systeem bestaat: kapitalisme?

WHEATLEY: Op het einde van High-Rise zit je met de vraag hoe het nu verder gaat. Fucking Thatcher is het volgende. Je denkt dat je het ergste net gezien hebt maar dat moet dus nog komen. Op dat Thatcher-fragment krijg ik heel uiteenlopende commentaren. Noord-Amerikaanse critici vinden dat ik de mensen dicteer wat ze moeten denken. Misschien dat je haar bewind meegemaakt moet hebben om het te begrijpen. Ik haat haar nog altijd. Wat zij het land heeft aangedaan, was verachtelijk.

Dan heb je je vast kapotgeërgerd aan The Iron Lady (2011), de Thatcher-biopic die Meryl Streep een derde Oscar opleverde.

WHEATLEY: Nog geen klein beetje. The Iron Lady is sciencefiction. Wat ze daarin uitgespookt hebben, doet me aan 1984 van George Orwell denken. Ook in dat boek wordt de geschiedenis naar believen herschreven. Ik vind dat niet kunnen. Onze herinneringen worden gedevalueerd door een film die beweert dat er niets van aan is, dat Thatcher eigenlijk een lieve oude dame was die op het einde een beetje getikt was.

In High-Rise luiden banale dingen als een defecte lift of een stroompanne het begin van het einde in. Ballard hamert erop dat de mens niet veel nodig heeft om zich van zijn primitiefste kant te laten zien. Volg je hem daarin?

WHEATLEY: Ken je de theorie van het gebroken raam? Niemand kijkt op van één gebroken raam. Zijn het er twee, dan zie je dat mensen zich niet meer inhouden om ook alle andere ramen te doen sneuvelen. Dan wordt het ineens een missie om de boel kort en klein te slaan. Ik geloof ook dat er niet veel nodig is om alles hier ineen te doen storten. Volgens mij zijn we daar gevaarlijk dichtbij geweest toen banken een paar jaar geleden ineens op een bankroet afstevenden. Dat jaagde mij in elk geval de stuipen op het lijf. Ik heb toen in de voorraadkasten gekeken om uit te rekenen hoe lang we zonder inkopen konden. Dat was niet zo lang. Als je niet aan je geld op de bank kunt, kun je geen voedsel betalen. Zonder voedsel ben je gezien. In zo’n situatie worden de grootwarenhuizen vast meteen geplunderd. De chaos zou niet te overzien zijn.

Doemdenker.

WHEATLEY: We denken dat het allemaal wel goed komt met de wereld, maar dat is een collectieve zinsbegoocheling. Kijk hoe gemakkelijk en snel de wereld in brand vloog tijdens de Tweede Wereldoorlog. Ik vermoed dat zombiefilms zo geliefd zijn omdat ze over onze angst voor burgeroorlog gaan. De angst voor de buurman die plots voor je deur staat en je wil opeten. De angst voor de samenleving die zich ineens tegen je keert en je verplicht om te vechten.

Met de jaren is mijn vrees voor abrupt verval nog een stuk sterker geworden. Als je eenmaal te maken krijgt met nare ziektes en stervende familieleden, besef je nog meer dat de wereld niet in elkaar steekt zoals je had gehoopt.

Sterkte!

HIGH-RISE

Vanaf 6/7 in de bioscoop.

VOLGENDE WEEK

THE BFG

door Niels Ruëll

‘Niemand kijkt op van één gebroken raam. Bij twee houden mensen zich niet meer in en slaan ze alles kort en klein. Er is niet veel voor nodig om de boel ineen te doen storten.’ Ben Wheatley