De grootste komiek aller tijden kende ook een leven vol ontbering (maar niet voor lang), jeugdtrauma’s, ballingschap, en politieke en seksuele schandalen. Naar aanleiding van de dvd-release van de tien grote speelfilms van Charlie Chaplin brengen we zijn even rusteloos als opzienbarend bestaan alfabetisch in kaart.

The Chaplin collection Vanaf 24/9 op dvd (Warner Home Video) Extra op www.focusknack.be Patrick Duynslaegher bespreekt de films van Charlie Chaplin. Plus een portret van de grootste komiek aller tijden.

armoede ‘Het is vernederend om arm te zijn’, schreef Chaplin in My Autobiography (65), ‘maar men moet armoede gekend hebben om luxe te waarderen.’ Uit zijn paupersjeugd vol verlies en brute scheiding putte Chaplin zijn komisch genie: hoe treuriger de situatie, des te grappiger zijn humor. Denk maar aan de scène uit The Gold Rush (1925) waarin The Tramp zijn schoen verorbert alsof het een delicatesse betreft.

Attenborough, Richard Regisseur van de veel te brave biografische film Chaplin uit 1992, met een nochtans uitstekende Robert Downey Jr. als Chaplin en dochter Geraldine als zijn moeder (haar grootmoeder) Hannah.

Ballingschap In 1952, op het hoogtepunt van het McCarthyisme (de heksenjacht op radicaal linksen uit de amusementsindustrie), vertrok de tien jaar lang als immorele communist afgeschilderde Chaplin met zijn familie naar Londen voor de première van Limelight. Hij was sinds 1913 resident alien in de VS en had naar gewoonte zijn toelating tot het verlaten en later herbetreden van de VS aangevraagd en verkregen bij de Immigration and Naturalization Service (INS). Twee dagen na zijn afvaart werd de toelating ingetrokken met de mededeling dat hij zou moeten aantonen dat hij ‘morally and politically fit’ was om terug te keren. Voor Chaplin was de maat vol. Hij zou nooit nog naar de VS terugkeren, behalve om er in 1972 een ereoscar in ontvangst te nemen.

Barry, Joan Chaplins nemesis, een van de zovele damaged goods van vrouwen die hij tot leading lady wou verheffen. Ze chanteerde hem met zelfdoding en begon een slopende rechtszaak waarin ze zijn vaderschap van haar kind opeiste (onterecht, zo bleek uit bloedtesten, die evenwel onontvankelijk waren als bewijs). Haar advocaat, de beroemde Joseph Scott, noemde Chaplin een ‘klein onderdeurtje’, een ‘geile hond’ en een ‘reptiel’. Chaplin verloor de zaak en Amerika’s morele vertrouwen.

Beroemdheid Chaplin wordt unaniem erkend als de eerste, moderne mediaberoemdheid, een status die hem toeliet alle groten der aarde te ontmoeten (zoals Einstein en Gan-dhi). Tijdens een gesprek op het afgelopen filmfestival van Edinburgh naar aanleiding van de Britse première van zijn Warner-docu Charlie: The Life and Art of Charles Chaplin vertelt Richard Schickel, die zelf een boek schreef over faam ( Intimate Strangers: The Culture of Celebrity), het volgende: ‘Chaplin deed het verdraaid goed, weet je. Niemand was klaar voor beroemdheid van dat formaat, zeker de politie niet toen hij terugkeerde naar Londen in 1921. En Chaplin zelf ook niet. Maar hij improviseerde. En hij behield zijn artistieke focus, zijn werklust. Natuurlijk, als je met zoveel meisjes rotzooide als hij deed, moest er vroeg of laat wel een moeder of advocaat opstaan die zijn faam tegen hem zou gebruiken. Maar zelfs dan bleef hij heel humaan, als een heer, de ‘schade’ terugbetalen.’

Charles SrVader Chaplin was ooit een erg succesvol music-hallfiguur, maar verloor op een bepaald ogenblik de band met het publiek en dook de alcoholroes in. Calvero, het hoofdpersonage uit Chaplins Limelight (1952), is deels gebaseerd op de oude Chaplin, die in 1901 stierf.

Communisme ‘Ik heb nooit iets van Karl Marx gelezen’, riep Chaplin ooit uit. Zijn links engagement was zeker door een authentiek gevoel geïnspireerd, maar in de uitdrukking ervan bleek hij vaak onhandig en opportunistisch. Hij wou, als simpele Cockney-jongen, graag bij de saloncommunisten van L.A. horen. Aan de andere kant was zijn antifascisme zo groot dat hij met méér moed dan heel Hollywood samen in 1940 al The Great Dictator tegen nazi-Duitsland uitbracht. Toen hij in 1942 uit sympathie met het Rode Leger ook nog voor een tweede front in Europa pleitte, liepen de yankees zelf rood aan en begon er een heksenjacht, die zou culmineren in Chaplins oorlogsverklaring aan Hollywood in 1947 en zijn zelfgekozen ballingschap in 1952.

Condoom Chaplin zou in het aidstijdperk behoorlijk hebben gevloekt. Volgens biografe Joyce Milton (in haar qua titel sprekende Tramp: The Life of Charlie Chaplin) was de reden waarom zijn liefjes steeds zwanger raakten en Chaplin een heuse organisator van abortussen werd, zijn weigering om een condoom te gebruiken. Hij zei tegen zijn veroveringen dat hij geen condoom kón aantrekken omdat hij als kind door rubber zou zijn getraumatiseerd.

Dardenne, Luc & Jean-Pierre In de door Serge Toubiana beheerde reeks van docu’s Chaplin Today, die bij de releases van Chaplins oeuvre zijn opgenomen, wordt op de dvd van Modern Times het Belgische broederpaar geïnterviewd. Zij zien de overleving van het individu, van revolte in een onverschillig socio-economisch systeem, in een gemechaniseerde massacultuur, als het belangrijkste thema van Chaplin. Volgens hen is de wezenlijke crisis die The Tramp iedere keer opnieuw meemaakt die om eten en logies te vinden.

Dvd MK2 Éditions en Warner Home Video Entertainment sloegen dit jaar de handen in elkaar voor een prestigieuze dvd-reeks met tien Chaplin-titels: The Kid (1921), A Woman of Paris (1923), The Gold Rush (1925), The Circus (1928), City Lights (1931), Modern Times (1936), The Great Dictator (1940), Monsieur Verdoux (1947), Limelight (1952) en A King in New York (1957).

East Street In deze straat in Walworth, Londen zou Chaplin naar eigen zeggen geboren zijn, op 16 april 1889. Nu hangt daar een herdenkingsplaat, hoewel niemand zeker weet of Chaplin de waarheid sprak.

FBI Op grond van de Freedom of Information Act kreeg Fade to Black Comedy Magazine 2063 pagina’s van het FBI-dossier over Chaplin te pakken. Dat dossier begint in 1922, eindigt na zijn dood bij de lijkenroof, bevat de meest uiteenlopende documenten, maar draait bijna uitsluitend rond twee kwesties: de zaak Joan Barry en het dossier rond Chaplin als een gevaar voor de staatsveiligheid. U kunt het hele FBI-dossier – jawel, alle 2063 pagina’s – lezen op www.fadetoblack.com/foi/charliechaplin, met inleiding van Charles Maland.

Geraldine De oudste dochter uit Chaplins huwelijk met Oona O’Neill en een van Europa’s meest opmerkelijke actrices uit het vierde kwart van de 20e eeuw (vorig jaar nog schitterend in Almodóvars Hable con ella). In Edinburgh vertelt ze waarom ze actrice wou worden: ‘Ik wou eigenlijk zo snel en zo veel mogelijk poen scheppen met mijn vaders naam. Ik was enorm verwend en erg lui. Actrice worden, leek me de makkelijkste oplossing. En jawel, elke deur ging open. Ik kreeg een agent die me zei dat ik in een film met Jean-Paul Belmondo moest spelen, en rara: mijn eerste film was met Belmondo. Mijn vader haatte het. “Je profiteert van mijn naam”, zei hij, en hij wou geen woord meer met me wisselen. Maar ik zei hem: ” Hey, als ik was geboren met het mooiste gezicht op aarde, dan zou ik het toch niet met een scheermes bewerken, zeker? Wel, ik ben geboren met de mooiste naam ter wereld, laat me hem gebruiken.’ Geraldine wordt volgend jaar 60.

Goddard, Paulette Het 13-jarige kindermodel uit The Ziegfeld Show en de latere ‘gamine’ uit Modern Times was nog geen 16 toen ze met een rijke onbekende trouwde, maar toch al op respectabele leeftijd toen ze in 1935 stiekem met Chaplin trouwde.

Grey, Lita Journalisten spraken van de ‘hypnotische invloed die de meesterregisseurs uitoefenen op gevoelige acteurs’, maar tegen eind 1924 was Chaplins invloed op Lillita ‘Lita Grey’ McMurray vooral aan haar buik te zien. Terwijl de pers al druk speculeerde over Chaplins nieuwste verovering Marion Davies (zie Ince), trouwde Chaplin in Mexico halsoverkop met ‘kinderbruid’ Grey en liet hij haar in The Gold Rush vervangen door actrice Georgia Hale (met wie hij ook in bed dook).

Hannah Chaplins moeder, object van zijn absolute devotie en volgens hem een geniale mime. In 1884 liet de music-hallzangeres Charles Sr. zitten om met de joodse zwendelaar en pooier Sydney Hawkes, die zich voor aristocraat uitgaf, naar Zuid-Afrika te vluchten, waar ze wellicht als hoer moest overleven en syfilis opdeed (het verhaal was voor de goudkoortsera niet ongewoon). De 19-jarige ongelukkige keerde, zes maanden zwanger, terug en Charles Sr. trouwde met haar en erkende Sydney als zijn zoon. Hannah zou er nog eens vandoor gaan met een zekere Leo Dryden, die haar ook vol stak, maar het kind ofwel hield ofwel stal. In 1894 verloor ze haar stem en viel Chaplin Jr. als zesjarige zelfs eens voor haar in. Daarna werd ze een slecht betaalde ballerina die nauwelijks voor haar twee zoons kon instaan (Charles Sr. was inmiddels het huis uit).

In juni 1896 belandden Hannah en zoons in het armenhuis Lambeth Workhouse, maar enkele weken later werden de jongens van hun moeder weggerukt en naar de Hanwell School for Orphans and Destitute Children gestuurd. In 1898 stortte Hannah mentaal ineen: ze zou nooit weer echt bij haar verstand komen en zware psychoses blijven hebben, maar Chaplin zorgde voor haar tot aan haar dood in 1928. In zijn semi-autobiografische, onvoltooide roman Footlights (1948) doorbreekt hij de idealisering van zijn moeder, die met haar door syfilis beschadigde persoon steeds model zou staan voor de vrouwenfiguren in zijn films.

Harris, Mildred Chaplins eerste vrouw en een bekwame actrice. Hij trouwt met haar in 1918, zij scheidt van hem in 1920. De geboorte in 1919 van een misvormde zoon, die slechts even zou leven, had daar ongetwijfeld veel mee te maken. Chaplin vertelde aan een vriend dat de begrafenisondernemer op het kinderlijkje een glimlach had proberen aan te brengen, terwijl de baby nooit had gelachen.

Hitler, Adolf Chaplin zag al vroeg zijn ‘verbondenheid’ met Adolf, die niet alleen met amper een paar dagen verschil werd geboren, maar bovendien dezelfde soort snor zou onderhouden. Het was onvermijdelijk dat hij zich vroeg of laat met de Führer zou meten. In 1940 – The Great Dictator – was het zover.

Ince, Thomas In 1924 overleed Hollywoodproducer Thomas Ince aan boord van de Oneida, het luxejacht van mediatycoon William Randolph Hearst (op wie Orson Welles Citizen Kane zou baseren). Op de Oneida waren ook aanwezig: Chaplin en stille-filmster/Hearst-liefje Marion Davies. Hoe Ince stierf, is nooit opgehelderd (voedselvergiftiging heette het officieel), want dankzij Hearst kwam er nooit een onderzoek, verhoor of autopsie. Maar volgens één versie werd hij door Hearst per abuis doodgeschoten: de miljardair wou eigenlijk Chaplin van kant maken, omdat hij hem ervan verdacht met Marion Davies een affaire te hebben!

Jodium Nog volgens biografe Joyce Milton doopte Chaplin voor elke coïtus zijn opstaand lid in jodium, om geslachtsziekten te vermijden.

Joods Chaplin joods? Hij beweerde zelf van niet. Zeker is dat hij al vroeg zijn afkeer voor antisemitisme publiek verwoordde, op een ogenblik dat zoiets verre van courant was. In een antisemitische paperback die in Duitsland werd verspreid en joodse intellectuelen beledigde, werd hij ook beschreven als: ‘een kleine joodse acrobaat, even walgelijk als vervelend’.

Keaton, Buster ‘Ik beschouw Chaplin als de grootste filmkomiek aller tijden’, zei de man die volgens velen zélf de grootste komiek aller tijden was. In Limelight (1952) voerde Chaplin hem op als zijn rechterhand. Het gerucht doet nog steeds de ronde dat Keaton in de film veel leuker was dan Chaplin en de laatste daarom Busters beste scènes eruit knipte. Maar Keatons weduwe Eleanor ontkende dat. Schrijnender is het verhaal dat dochter Geraldine vertelt. Toen ze ooit de Spaanse regisseur Carlos Saura mee naar huis bracht, begon die tijdens het eten tactvol de lof te zwaaien van Keaton. De oude Chaplin werd stiller en stiller, tot hij uren later bij het haardvuur bijna in tranen sprak: ‘Maar ik was een kunstenaar… Ik gaf hém werk.’

Kelly, Henrietta ‘Hetty’Chaplin beleefde zijn eerste echte liefde in 1908, toen hij 19 was. Het meisje dat hem ‘in het Paradijs deed wandelen, met een zalige innerlijke opwinding’ was 15 jaar.

Lijkenroof Kort na zijn dood werd Chaplins lichaam uit zijn graf gestolen door twee automonteurs die de familie Chaplin een fikse som wilden aftroggelen. Tevergeefs.

Michael Chaplins zoon (bij Oona O’Neill), die als kind in Limelight verschijnt en in A King in New York (1957) zelfs een spreekbuis wordt voor zijn vader. In Edinburgh verklaart hij: ‘Ik heb nooit een goede relatie gehad met mijn vader, heb me nooit voor hem kunnen openen. Maar als ik iets moet zeggen dat ik in hem bewonder en waarvan ik hoopte zelf meer te hebben meegekregen was het zijn absolute moed. Hij was fysiek een kleine man, maar mentaal een leger sterk.’

Muziek De bron van zijn inspiratie, zei hij zelf. Hoewel hij voor alle scores van zijn films een credit opeiste, kon Chaplin zelf geen noot muziek lezen of schrijven. Maar hij improviseerde wel vaak aan de piano en ‘la-la-la-de’ voor zijn arrangementenschrijvers.

Negri, Pola In 1923 begon Chaplin een voor de pers graag ontblote affaire met de Europese toneeldiva Pola Negri, die snel werd afgebroken na het beruchte incident met Marina Varga, een Mexicaanse ‘stalkster’ die in zijn villa en slaapkamer binnendrong en daar met Negri een stukje begon te bakkeleien. Louise Brooks, Mabel Normand, Georgia Hale en Marion Davies waren andere befaamde veroveringen.

O’Neill, Oona. Chaplins vierde vrouw, dochter van de befaamde toneelschrijver en Nobelprijswinnaar Eugene. Die keurde het huwelijk af en wou zijn schoonzoon nooit ontmoeten, maar Chaplin zou het wel tot aan zijn dood met haar uithouden en maar liefst vijf dochters en twee zonen met haar hebben.

Pedofilie Chaplin had een merkwaardige relatie met kinderen. ‘Ik voel me veeleer minderwaardig aan hen’, zei hij ooit. ‘De meesten bezitten zelfverzekerdheid, maar zijn nog niet vervloekt door een zelfbewustzijn.’ Technisch gezien vallen sommige van zijn relaties met prille tieners zeker onder pedofilie.

Publiek ‘Ik geloof niet dat het publiek weet wat het wil, dat is de conclusie die ik trek op het einde van mijn loopbaan.’ Voor een komiek die de hele wereld rond geliefd werd, is dat klare taal.

Quichot, Don Chaplins Tramp heeft veel van Cervantes’ molenridder, maar ook veel van schildknaap Sancho Panza. Het ridderlijke romantisme en de slimme onderdanigheid vormen de perfecte clown.

Robinson, David De Engelse filmhistoricus en groot kenner van de stille film David Robinson had als enige journalist toegang tot Chaplins angstvallig bewaard archief en schreef op basis van die bron en andere grondige research dé definitieve biografie. Chaplin: His Life & Art verscheen in 1985 en blijft het onmisbare naslagwerk over ’the greatest comic genius the world has known’. Robinson komt ook uitgebreid aan het woord in de documentaire van Schickel en hij maakte en presenteerde de gebalde inleidingen voor de Chaplin Collection op dvd. Schickel, Richard De befaamde Time-recensent, schrijver, biograaf en televisiemaker leverde met Charlie: The Life and Art of Charles Chaplin geen kritisch werkstuk af, maar zijn documentaire is wel een rond één metafoor geconstrueerde hommage aan een genie, die elke Chaplin-twijfelaar over de streep trekt. ‘Ik werd geleid door Chaplins nachtmerrie waarin hij voor een lege zaal moet spelen of waarin niemand meer lacht om zijn grappen. De performer die zijn publiek verliest, daarover gaat Limelight en dat is niet alleen wat Chaplins vader, maar wat ook hemzelf finaal overkwam. Het is een heel lucide thema voor een docu.’ Schickel werd ook zelf over de streep getrokken door zijn onderwerp, in wie hij een sublieme combinatie van fysieke, mentale, artistieke en commerciële talenten moest erkennen (als tegenvoorbeeld noemt hij Orson Welles: ‘He was the ‘auteur’ of his own misery. That’s what he really was the great ‘auteur’ of.’). De docu ontwijkt geen enkele kwestie, maar weigert stelling te nemen. ‘Precies omdat hij geen echte Chaplin-fan was, wist Richard mijn vader te tonen in een nieuw en geheel ontroerend perspectief’, zegt Geraldine, die bij Schickels docu steeds weer tranen moet laten.

Sentiment Het is gemakkelijk op Chaplins sentimentaliteit te schieten, maar als er iets echt communistisch was, dan was het zijn feilloos gevoel voor de ‘slechte’ smaak van het ‘gepeupel’, met zijn 19e-eeuwse stationsromannetjesconcept van een lach en een traan. Daarin tot het sublieme komen, is puur genie (en voor Orson Welles, de allergrootste, was Chaplin de allergrootste).

Sydney 1) Chaplins halfbroer, zoon van Hannah en de joodse mooiprater Sydney Hawkes. Darryl F. Zanuck, die in de jaren twintig enkele jaren voor hem werkte, noemde hem ’the greatest ladies’ man in Hollywood history – better even than Errol Flynn.’2) Chaplins zoon bij Lita Grey, geboren in 1926. Niet onverdienstelijk acteur, die in Limelight speelde en lange tijd de eigenaar en uitbater was van de Chaplin’s, een populair restaurant in Palm Springs, Californië.

Talkies ‘De talkies? U kunt schrijven dat ik ze veracht! Ze komen de oudste kunst op aarde verpesten, de kunst van de pantomime.’ Chaplin was koppig als een ezel. City Lights en Modern Times bracht hij in 1931 en 1936 nog uit als wezenlijk stille films.

Tramp, The Ook wel ‘ The Little Tramp’ of ‘The Little Fellow’ genoemd . Chaplin schiep dit icoon van de cinema, met zijn lompen, bolhoed en wandelstok, op een koude namiddag in januari 1914 voor een one reel comedy (een korte film van één bobijn) bij Mack Sennetts Keystone. Dat Chaplin zichzelf zonder woorden kon uitdrukken, met enkel zijn lichaam, met de oerkunst van de pantomime, is de reden waarom de figuur zo’n universele aantrekking bezat.

United Artists Chaplins carrière is uniek door de absolute onafhankelijkheid die hij voor zichzelf wist te bereiken. Het hoogtepunt lag in 1919, toen hij met D. W. Griffith, Douglas Fairbanks en Mary Pickford de onafhankelijke distributie- en (later) productiemaatschappij UA opzette. ‘De gekken hebben de leiding van het gesticht overgenomen’, zei Richard A. Rowland, hoofd van Metro Goldwyn Mayer.

Vaudeville Chaplin deed na zijn kinderjaren in de coulissen van de music hall dankzij broer Sydney heel wat ervaring op als vaudevilleartiest bij Fred Karno’s Troupe, een reizend komisch gezelschap dat 10 tot 15 minuten lange clownsketches bracht die heel goed leken op de eerste slapstickkomedies op film.

Woman of Paris, A De enige filmtitel die hier apart wordt vermeld, omdat het de enige langspeelfilm is – de eerste voor United Artists, uit 1923 – die Chaplin regisseerde zonder zélf de hoofdrol te spelen (zijn lauwe afscheidsfilm A Countess From Hong Kong uit 1967 dan wel even buiten beschouwing gelaten).

Xmas Op kerstdag 1977 beëindigde Chaplin zijn ‘X-rated Life’ op Manoir de Ban, het landgoed in het Zwitserse Corsier-sur-Vevey dat hij dit jaar exact 50 jaar geleden kocht.

Yankeeficeren Men heeft Chaplin altijd willen yankeeficeren of veramerikaniseren, of het nu in 1918 was, toen hij nog als ‘American Hero’ werd bejubeld, of in 1952 toen hij haast staatsburger moest worden om zijn loyaliteit aan Amerika en het kapitalisme te tonen. Chaplin bleef echter Brits onderdaan, hoewel hij sinds 1913 in de VS had geleefd, gewerkt en belastingen betaald.

Zestien Of er iets van aan is, moet u zelf maar uitmaken, maar voor Chaplin was de leeftijd van sweet sixteen klaarblijkelijk magisch. Mildred Harris was 16 toen ze met de 28-jarige Chaplin trouwde. Lita Grey was weliswaar 12 toen ze bij Chaplin verzeilde, 15 toen ze zwanger was, maar 16 toen ze met hem trouwde. Paulette Goddard was 16 toen ze voor het eerst in het huwelijk trad, zij het niet met Chaplin.

Door Jo Smets