Getormenteerde geesten, vleesgeworden superhelden, buitenaardse wezens, de duistere fantasie van M. Night Shyamalan is onuitputtelijk. En dat weet hij beter dan wie ook: ‘Als ik niet alles zelf kan doen, begin ik er niet meer aan.’

Door Ben Van Alboom

Vier jaar geleden zag hij dead people. En hij niet alleen, want de halve aardbol trok naar de bioscoop om zich te vergapen aan The Sixth Sense, M. Night Shyamalans inventieve en cinematografisch overweldigende debuutfilm. Enkele jaren later deed hij zijn kunststukje nog eens over in het minstens even imponerende Unbreakable. En nu is er Signs, een spannende en grappige sciencefictionfilm met Mel Gibson en Joaquin Phoenix, over buitenaardse wezens die de aarde willen verwoesten.

Leuke film, zo een jaar na 9/11.

M. Night Shyamalan: Zwijg me erover. De opnames voor Signs zijn begonnen vlak na de aanslagen. Daar zaten we aan een film te werken over buitenaardse wezens die de aarde in puin willen leggen, terwijl men in New York net was begonnen puin te ruimen. Het verhaal gaat dan ook nog eens over de onmacht die mensen ervaren, als zoiets gebeurt. Ze zitten thuis aan het scherm gekluisterd, voelen de angst opkomen en kunnen werkelijk niets doen. Dat was nog het meest frustrerende, toen we aan de opnames begonnen.

Kwam er geen druk van de studio om de buitenaardse wezens vriendelijker te maken? Even dacht ik dat het die kant opging.

Shyamalan: Ja, dat denkt iedereen. Blijkbaar is onze fantasiewereld nog altijd in de greep van Steven Spielbergs kinderlijke naïviteit. Voor hij met E.T. en Close Encounters of the Third Kind op de proppen kwam, waren buitenaardse wezens per definitie eng en kwaadaardig. Spielberg heeft er ons van overtuigd dat ze vredelievend zijn en gewoon eens op de koffie willen komen. Dat is toch te gek voor woorden. Wezens van een andere planeet die op aarde landen, zijn ontegensprekelijk meer geëvolueerd dan wij. Zo’n hogere beschaving gaat toch niet gewoon eens goedendag komen zeggen. Als wij op een planeet vol honden zouden landen, gaan we ze toch ook geen pootje geven en weer wegtrekken? Koloniseren, dát gaan we doen. Europa heeft het gedaan in de rest van de wereld, enkel en alleen omdat ze het konden. Ze zijn heus niet eerst met de indianen of Afrikanen aan tafel gaan zitten. Zouden wezens van een andere planeet dat dan wel doen? Dus neen, er kwam geen druk van de filmmaatschappij om het gevaar af te zwakken, want dan was de plot in duigen gevallen.

Het lijkt wel of je de mensheid wil sensibiliseren.

Shyamalan: Dat is ook zo. Vooral na elf september was ik enorm gemotiveerd om aan een film te werken over een man die zijn geloof moest terugvinden in het aanschijn van de verschrikkelijke dingen die met zijn familie waren gebeurd. Op zo’n moment voel ik me bijna verplicht om betekenis aan mijn films te geven.

Graancirkels spelen een belangrijke rol in ‘Signs’. Waarom?

Shyamalan: Omdat het zo’n uitgesproken visueel fenomeen is. Ik begrijp niet waarom er al niet vroeger een film over is gemaakt. Het lijken wel gigantische voetafdrukken. Je weet alleen niet wat ze betekenen. Zo is het ook met de affiche van deze film. Graancirkels roepen allerlei vragen op over buitenaardse wezens, terwijl er in feite geen enkele logische verklaring voor bestaat. Zijn ze inderdaad gemaakt door buitenaardse wezens? Waarom dan? Ik hou van dergelijke vraagstukken, zonder er zelf enig geloof aan te hechten. Eigenlijk heb ik dat idee zelfs gewoon overgeheveld uit een ander scenario dat ik nooit heb afgewerkt. Voor mij gaat Signs dan ook helemaal niet over het bestaan van buitenaardse wezens.

Je was naar het scijnt van een ander scenario vertrokken. Wat stond daarin?

Shyamalan: Eerst dacht ik in de richting van een familiefeest dat plotseling verstoord werd door het bericht dat er buitenaardse wezens op aarde waren geland. Iedereen zou dan voor het televisietoestel gaan zitten en het einde van de wereld prediken. Het opzet begon echter te veel op een typische rampenfilm uit de jaren zeventig te lijken en daar heb ik bijzonder weinig voeling mee. Ik heb het gros van de familie dan maar naar huis gestuurd en ben beginnen werken rond wat er in de hoofden van een klein gezinnetje zou rondspoken, mocht er een invasie plaatsvinden. Het idee van de graancirkels kwam toen plotseling goed van pas om het verhaal op gang te trekken.

Je hebt er duidelijk over nagedacht.

Shyamalan: Ik begin goed voorbereid aan een film, ja. In zekere zin zijn mijn films af, nog voor ik op de set verschijn. Ik heb de indruk dat ik daar tegenwoordig meer en meer alleen in sta. Veel filmmakers nemen eerst maar wat scènes op om later in de monteerkamer te kijken wat het geeft. De monteerkamer is er echter in de eerste plaats om fouten te herstellen, pas in de tweede plaats om fouten te constateren. Nogal wat filmmakers krijgen blijkbaar geen vat op die nochtans voor de hand liggende volgorde. Het resultaat is soms affreus. Ze komen er veel te laat achter dat de lijm ontbreekt om de opgenomen scènes aan elkaar te plakken. Ik heb in The Sixth Sense en Unbreakable ook flink moeten knippen, maar ik had tenminste iets om in te knippen. In Signs heb ik trouwens helemaal niet moeten knippen. Het scenario is volledig intact gebleven. Dat is natuurlijk nog fijner.

De titelrol van ‘Signs’ verwijst sterk naar Alfred Hitchcock.

Shyamalan: Nochtans was dat aanvankelijk niet de bedoeling. Ik had componist James Newton Howard vooraf het scenario laten lezen om al enkele ideeën op papier te zetten en de studio in te duiken. Hij kwam toen met een openingscompositie aanzetten die hem als het ware door Bernard Herrmann zelf was ingefluisterd. Toen ik hem daarop wees, viel hij echter compleet uit de lucht. Hij was zelfs wat beledigd. Mij maakte het daarentegen weinig uit, want de compositie was te sterk om niet te gebruiken. Omdat ik wist dat iedereen de vergelijking met Herrmann toch zou maken, heb ik wat de titelrol betreft de gelijkenissen met het werk van Hitchcock dan maar over de hele lijn doorgetrokken. De vormgeving is opgehangen aan de stijl van Saul Bass (graficus, generiekontwerper en visual consultant, nvdr) uit de jaren vijftig.

Er zijn in de film nog wel meer gelijkenissen met het werk van Hitchcock.

Shyamalan: Het heeft geen zin te ontkennen dat hij mijn grote voorbeeld is. Voor het verhaal heb ik me laten inspireren door The Birds, hoewel Night of the Living Dead wellicht een nog grotere invloed had op de plot. Dat de protagonisten in een huis gevangenzitten omdat het gevaar letterlijk voor de deur staat, heb ik in de eerste plaats gejat van George A. Romero. De humor in de film komt dan weer van Hitchcock, die zelfs zijn meest huiveringwekkende kleinoden vol aanstekelijke en vaak ook gitzwarte humor propte. Het werd tijd dat ik dat zelf ook maar eens deed, want in het verleden kwam ik meestal te ernstig uit de hoek. Unbreakable had daar tot op zekere hoogte zelfs onder te lijden. Je moet kunnen lachen met wat je doet.

Net als Hitchcock kom je telkens ook even in beeld in jouw films.

Shyamalan: Maar dat is geen verwijzing naar de meester. Ik loop trouwens ook niet zomaar even voorbij de camera. In Unbreakable had ik een aantal dialogen en in Signs heb ik zelfs een belangrijke rol. Toen ik nog studeerde en weinig geld had, viel ik voor nagenoeg elk aspect van een productie terug op mezelf: schrijven, regisseren, belichten, acteren. Na verloop van tijd laat je bepaalde zaken varen, tot er uiteindelijk nog maar een ding overblijft. Maar ik hou nog altijd van acteren en sta mezelf tegenwoordig toe om zo’n twee dagen per jaar voor de camera te gaan staan. Acteren is voor mij overigens hetzelfde als schrijven. Een kenmerk van een slechte scenarist is dat alle personages op hem lijken. Ik heb daarentegen niets gemeen met mijn personages en moet mij daarom telkens opnieuw in hun gedachtegang inleven. Dat is ongeveer hetzelfde als acteren. Wat ik doe, is trouwens vanzelfsprekender dan een acteur die achter de camera plaatsneemt. Als regisseur ben je met het geheel bezig, ook met de personages. Af en toe neem je er dan gewoon iets bij. Steven Soderbergh hanteert zelf de camera, ik acteer een beetje. Acteurs houden zich daarentegen slechts met een enkel aspect van de productie bezig. Dat ze plotseling de hele hooistapel op hun vork willen nemen, gaat in tegen alle logica: ik ken nu een ding, dus laat ik meteen maar alles doen.

Mel Gibson zal het niet graag horen.

Shyamalan: Ach, hij kan wel tegen een stootje. Ik hou trouwens enorm van het samenspel tussen hem en Joaquin Phoenix in de film. Ik werk bijna altijd met twee protagonisten, omdat ik met de synergie tussen de twee een soort imaginair hoofdpersonage wil creëren. Door Joaquin Phoenix naast Mel Gibson te plaatsen, transponeer ik de trekjes van de een op de ander. Mel krijgt een griezelige, donkere kant, terwijl Joaquin zachtaardiger, minder dreigend wordt. It’s a way of grounding Mel and making Joaquin more entertaining. Op die manier zien we van beide acteurs een kant waarvan we niet eens wisten dat hij bestond. Als ik bijvoorbeeld voor Mel Gibson en Ben Affleck had gekozen, kreeg je een heel andere film, want samen creëren ze een heel ander hoofdpersonage. Signs was dan ook een pak commerciëler geweest, een heuse popcornfilm. Daar is niets mis mee maar ik vind het zelf minder interessant.

Nochtans heb je in het verleden ook ‘Stuart Little’ geschreven.

Shyamalan: Maar na mij zijn nog zeker vijftien andere schrijvers de revue gepasseerd die mijn scenario volledig naar de knoppen hebben geholpen. Zij hebben er die schetenhumor en onnozele plotwendingen ingestoken, terwijl mijn scenario louter ging over de zoektocht van de muis naar zijn familie. Mensen huilden, toen ze mijn scenario lazen. Maar omdat ik de studio niet kon overhalen om mij een film van negentig miljoen dollar te laten regisseren, heb ik mij uit het project teruggetrokken en ben ik aan The Sixth Sense beginnen schrijven. Ik was toen vastberaden om hetzelfde niet nog eens te laten gebeuren. Ik wist dat ik een scenario in handen had waar iedereen om zou vechten. Wie bereid was om een miljoen dollar op mijn rekening te zetten en mij bovendien aan het roer van de productie te plaatsen, mocht het hebben.

Dat is wel heel hoogmoedig.

Shyamalan:(korzelig) Niet hoogmoedig, maar zelfverzekerd. Bij Miramax hadden ze Wide Awake, mijn tweede film, al gemassacreerd en met het scenario van Stuart Little was precies hetzelfde gebeurd. Als iemand me ooit de kans zou geven om mezelf te bewijzen, moest ik het been wel stijf houden. Als ik geen miljoen dollar kreeg voor het scenario van The Sixth Sense, dan had ik het project gewoon opgeborgen. Ik was ervan overtuigd dat uiteindelijk iemand wel zou inzien dat het scenario goud waard was. Het was mijn scenario, mijn film, mijn leven. Ik vind het geenszins hoogmoedig om ervan uit te gaan dat ik meer dan een miljoen dollar waard ben.

Je klinkt als een absolute controlefreak.

Shyamalan: Dat ben ik ook. Onlangs werd ik gevraagd om een programma over buitenaardse wezens te presenteren op televisie. Ik had er verder niets mee te maken. Toen ik naar de uitzending keek, zakte ik door de grond van schaamte. Dit hadden ze zo moeten doen en dat had zo in elkaar moeten steken. Verschrikkelijk was het. Als ik niet alles zelf kan doen, begin ik er niet meer aan. Daarom heb ik ook zulke angst om te vliegen. Ik maak me geen zorgen over kapers, hoor. Ik haat het gewoon om mijn leven in de handen van twee of drie mannen te leggen die ik niet eens ken. Dat voelt ontzettend onnatuurlijk aan. Ik voel me trouwens onzekerder op een vliegtuig als alles goed gaat. Dan heb ik voortdurend het gevoel dat er wel iets verschrikkelijks moet gebeuren. Behalve toen ik nog voor Miramax werkte, toen was ik altijd bijzonder ontspannen. Mijn leven kon onmogelijk erger worden. (lacht)

Hoe staat het trouwens met een ander project van jou, de vierde aflevering van ‘Indiana Jones’?

Shyamalan: Ik denk dat Steven Spielberg en George Lucas zonder mij verder zullen gaan. We hebben er lange tijd over gesproken en ik ben met verschillende ideeën op de proppen gekomen, maar ik vermoed dat we niet helemaal op dezelfde golflengte zaten. Ik had geen zin om met een kartonnen Indiana Jones aan de meet te verschijnen en was het personage daarom beginnen uitdiepen. De uitkomst was wellicht net iets donkerder dan wat zij in gedachten hadden. (lacht) Maar het was sowieso een riskante onderneming geweest om onze krachten te bundelen voor een project waar iedereen al meer dan tien jaar op zit te wachten. Ik heb geen zin om een franchisefilm te maken en zij hebben geen zin om geld te verliezen. Bovendien weet ik ook niet of ik wel een vervolg wil maken op een filmreeks die mij ervan heeft overtuigd om zelf films in te blikken.

‘Ik heb de indruk dat veel regisseurs gewoon eerst wat scènes opnemen om later in de monteerkamer te kijken wat het geeft. Met affreuze resultaten. Mijn films zijn al af nog voor ik op de set verschijn.’

‘Het werd tijd voor een grappige film. Want in het verleden kwam ik soms te ernstig uit de hoek, zoals in ‘Unbreakable’. Je moet kunnen lachen met wat je doet.’