HET MØTOWN VAN DE DEENSE TV-FICTIE

Bovenaan: SAGA NORÉN en MARTIN ROHDE, de hoofdrolspelers van THE BRIDGE. Onderaan: SOFIE GRÅBØL en SIDSE BABETT KNUDSEN, de gezichten van respectievelijk THE KILLING en BORGEN.

Het is een huizenhoog cliché. Vraag de meeste tv-makers wat het geheim is van hun succes, en het antwoord zal zijn: er is geen geheim. Vraag dat in Kopenhagen aan de makers van The Killing en Borgen, en het antwoord klinkt net iets anders. ‘Dit is een model waar vijftien jaar aan gebouwd is.’ Op bezoek bij DR, de Deense openbare omroep, die met haar tv-series Europa heeft veroverd.

‘En hier zijn we dan bij de studio’s aanbeland. Op dit moment volledig leeg, helaas, maar een half jaar geleden was de complete verdieping omgebouwd tot de set van Borgen. Hier rechts was bijvoorbeeld de gang naar haar kantoor, een identieke kopie van die in Christiansborg, waar we uiteraard niet mochten filmen.’

Wij draaien de hoek om. Geheel tot onzer verbazing – en die van de persattaché – staan we midden op de set van Borgen. De verlaten set, welteverstaan.

‘Ah tiens, ze zijn het vergeten af te breken.’

Het heeft iets van een surrealistische droom: een plek waar je nog nooit geweest bent, maar die je instinctief herkent. De muren in donker, koninklijk bordeaux en de statige, witte spanbogen voelen vreemd vertrouwd. We wandelen door de gang, in de richting van het kantoor van Birgitte Nyborg. Hoe dichter we komen, hoe duidelijker de sporen van maanden leegstand zich tonen. Rechts staat een verdwaalde frisdrankautomaat die het personeel van de aanpalende studio klaarblijkelijk nergens anders kwijt kon, links passeren we een nog meer uit de toon vallende kickertafel voor de deur naar de perszaal waar Katrine Fonsmark en Kasper Juul al eens stiekem afspraken. De verf van de muren is afgebladderd, het tapijt op de grond omhooggekruld, overal liggen papiersnippers en stofvlokken verspreid – het totaalbeeld zou zo op een van de vele Tumblrs van beautiful modern ruins kunnen staan. Als we de deur naar het kantoor van de eerste minister openen, worden we opnieuw in de realiteit geworpen. We staan niet in het bureau dat we verwachtten, maar botsen op een grijze betonnen rommelkamer, die uitkijkt op een fietspad. Twee studenten rijden voorbij en wuiven naar ons door het keldergat.

‘Het kantoor van Birgitte was een andere studio. Hier werden alleen de scènes in de gang opgenomen.’We zijn in de kelderverdieping van openbare omroep DR, kort voor Danmarks Radio. Een imposant, modern gebouw in staal en glas, werkplek voor 3000 mensen, op een kwartiertje stappen van het centrum van Kopenhagen. Het is ‘het Motown van de Deense fictie’, zoals The New Yorker het noemde. Een beetje overtrokken, maar we snappen wel wat ze bedoelen. Zes jaar geleden werd hier The Killing gefabriceerd – door de omroep zelf, niet door een extern productiehuis. Het bleek het begin van een golf Deense fictie die Europa zou overspoelen: drie seizoenen The Killing, drie seizoenen Borgen, één seizoen The Bridge. Stuk voor stuk producties van DR, stuk voor stuk met een indrukwekkend palmares in het buitenland. The Killing werd in 120 landen verkocht, haalde – ondertiteld – meer kijkers in het Verenigd Koninkrijk dan Mad Men en kreeg een Amerikaanse remake bij AMC. Borgen werd in 64 landen verkochten wordt momenteel onder handen genomen door NBC. The Bridge wordt herwerkt door Engeland en Frankrijk – het lijk op de brug tussen Denemarken en Zweden dat de reeks in gang steekt, zal nu in de Kanaaltunnel liggen. Deze zomer lanceert het Amerikaanse FX een versie die zich afspeelt op de grens met Mexico.

Nog indrukwekkender is de culturele impact van de series: it’s hip to be Dansk. Op sarahlundsweater.com kunt u Sarah Lunds gebreide faroërtrui aanschaffen – 280 euro en hij is de uwe. Ministers van over heel Europa verdringen zich om met Birgitte Nyborg uit Borgen op de foto te kunnen – recent nog leed de Schotse eerste minister enig gezichtsverlies toen bleek dat ze zwaar gelobbyd had voor een meet-and-greet met de statsminister. Spindoctors laten een baard staan en trekken een mackintosh aan om op Kasper Juul te lijken; undskyld en tak zijn het nieuwe ciao geworden. De Deense inseminatie-industrie – slogan: ‘Congratulations, it’s a Viking’ – beleeft ondertussen hoogdagen, berichtte The Guardian. Meer dan vijfhonderd Britse vrouwen werden vorig jaar bevrucht met Deens zaad. We geven het maar mee.

We worden zelfs een Deens snobisme gewaar, aangevoerd door het slag volk dat liever Forbrydelsen in de mond neemt dan The Killing en Borgen met een harde g uitspreekt. Het heeft iets van het dwepen met Britse krimi’s destijds, toen Morse, Frost en andere nukkige-detective-die-vanbinnen-toch-een-klein-hartje-had het summum van kwaliteitstelevisie leken en Oxford English de voertaal was van alles wat prestigieus was.

‘Dat blijft me verbazen’, zegt Piv Bernth, producente van de drie seizoenen van The Killing en sinds kort hoofd fictie van DR. ‘Na het tweede seizoen van The Killing ging ik voor promo naar Londen met Sofie Gråbøl, de actrice die Sarah Lund speelt. Mensen spraken ons op straat aan, riepen: “Hey, zeg eens iets in het Deens.” Het blijft vreemd om vast te stellen dat Deens ineens hip is.’

Niet dat de fascinatie voor de ø de voornaamste verklaring is voor de huidige hausse van de Deense fictie. ‘Een geheim kun je het niet noemen: het is een volledig model waar we vijftien jaar mee bezig zijn geweest. Het is geen toeval wat ons met The Killing en Borgen is overkomen: er was een plan.’

Dat het geen toeval is, bewijzen de Deense reeksen die u níét kent. In 2002 en 2003 won DR twee Emmy’s. Eentje voor Rejseholdet, in het buitenland net iets minder onbekend als Unit One; de tweede was voor Nikolaj og Julie, een sitcom van Adam Price en Søren Sveistrup en met Sofie Gråbøl. Dat zijn respectievelijk de maker van Borgen, de maker van The Killing en Sarah Lund. Met ogen van vandaag lijkt het onbegrijpelijk dat u de reeks niet kent, maar het zegt iets over de tijd die DR nodig heeft gehad om een merk te worden. Daarvoor hadden ze het zetje nodig van de Nordic noir, de Scandinavische krimireeksen als Wallander en de Millenniumtrilogie. Het was op die golf dat The Killing oorspronkelijk meesurfte, alvorens de Deense fictie te introduceren.

Om het model helemaal te snappen, moeten we verder terug. Twintig jaar geleden werd hier voornamelijk een soort verfilmd theater geproduceerd, vertelt Bernth. Tot een filmregisseur het overnam: Rumle Hammerich, een van de minder bekende heren achter de Dogmabeweging. Hammerich had twee gouden ideeën. Eén: hij wilde meer aansluiting tussen film- en televisiemakers. Tv had meer expertise nodig uit de filmwereld, met scenarioschrijvers die langere spanningsbogen konden aanhouden en cameramannen die een visuele stijl uitstraalden. Geheel in de stijl van zijn verleden legde hij tv-makers een reeks dogma’s op. Het belangrijkste: voortaan alleen nog oorspronkelijke verhalen. Geen remakes, geen boek- of theaterverfilmingen.

Twee: Hammerich ging met een handvol geestesgenoten op bedrijfsbezoek naar Amerika, om op de sets van NYPD Blue en 24 te kijken hoe de grote jongens televisie maken. Het bleek een leerrijk tripje. Terug thuis werd een nieuw model geïnstalleerd om fictie te maken, gebaseerd op een reeks Amerikaanse termen: multi-episodestorylines, een writers’ room van schrijvers bij elke serie, en de introductie van de showrunner. Voortaan zou elke serie in handen zijn van één man of vrouw, meestal de scenarist, die betrokken is van de eerste versie van het scenario tot de laatste postproductieaanpassingen. Het is wat in ons land Malin-Sarah Gozin mocht doen met Clan, niet toevallig een van de beste tv-reeksen in ons land van de laatste jaren. One man, One Vision, noemde Hammerich het systeem. Wat dat ook betekent: het is de visie van de maker die de doorslag geeft. Hij zet de lijnen uit, hij hakt de knopen door – en niet de executives.

The American way dus, maar dan wel op zijn Dansk. De fictie van DR mag dan op de Amerikaanse leest geschoeid zijn, dat wil niet zeggen dat ze het volledige model klakkeloos hebben overgenomen. Een van de andere dogma’s van Hammerich, het ‘dubbele verhaal’, is onmiskenbaar Deens: het is de plicht van elke tv-maker een ethische, maatschappelijke dimensie aan zijn verhaal te geven. Elke reeks moet iets zeggen over het Denemarken van vandaag of ze wordt niet gemaakt. En dus gaat Borgen, evenveel als over macht, over de balans tussen werk en privé of de problematiek van het achtergestelde Groenland. Maar het kan ook subtieler, zegt Bernth. ‘The Killing is voor DR geen reeks over wie de moord gepleegd heeft: het gaat ook over de impact van de moord, het verhaal van de mensen erachter en de sociale gelaagdheid van zo’n misdaad. Ergens is het meer schooltelevisie dan je zou denken.’

Het is het soort woord waarmee je elke tv-maker met afgrijzen vervult, maar niet bij DR. ‘Logisch, toch? DR is een openbare omroep, gefinancierd met belastinggeld. Dan heb je de plicht om meer te zijn dan entertainment en andere dingen te doen dan een commerciële omroep.’

HET IS EEN VERANTWOORDELIJKHEIDSbesef dat er diep in zit bij de Deense tv-makers. Een dag eerder had Adam Price, de showrunner van Borgen, al precies hetzelfde gezegd tijdens een promodag in het Skuespilhuset in Kopenhagen, aan de overkant van het water bij Christiansborg.

‘Tuurlijk is het dubbele verhaal een beperking’, zegt Price. ‘Als ik een komische horrorreeks zou voorstellen over Vikings die tegelijk vampieren zijn, moet ik al straf uit de hoek komen om dat idee verkocht te krijgen. Een reeks als Breaking Bad zou hier niet gemaakt kunnen worden. Er moet een hoge graad van realisme in de reeks zitten voor DR. Maar tegelijk is dat ook de grote kracht van de Deense fictie: we doen iets anders dan de rest.

‘Ergens is het zoals wat Noma deed voor het restaurantwezen de voorbije jaren. Vroeger was er in Denemarken maar één keuken voor wie verfijnd wilde koken: de Franse. Pas toen de Deense koks begrepen dat de wortels hier anders smaken, omdat ze langer in de grond zitten, de bodem anders is en het klimaat donkerder is, zijn ze beter beginnen te koken. Je moet niet proberen na te doen waar anderen beter in zijn, je moet je eigen wortels vinden.’

Price weet waarover hij spreekt. Hij heeft twee restaurants in Kopenhagen en presenteert samen met zijn broer een eigenzinnig kookprogramma, met afleveringen die titels hebben als Het eten dat Elvis doodde en Silence of the Lambs – ‘lam op vijf verschillende wijzen’, verduidelijkt Price. Een vreemd staaltje Deense multitasking, maar dat terzijde.

Om Price’ metafoor af te maken: de wortels van de Deense fictie, dat zijn het Deense progressieve denken, het Deense licht – of liever het gebrek eraan – en de Deense gebreide pulls. Maar wat de Denen misschien wel het meest onderscheidt, is hun obsessie met ‘identificatie’, een woord dat om de haverklap valt. De meeste tv-reeksen willen vooral fascineren, legt Price uit, een wereld tonen waar de kijker nooit toegang toe heeft. Met Borgen wilde hij dat de kijker zich ook kon identificeren. Iets wat hij in het scenario verwerkte, door de personages te laten worstelen met stress op het werk of een moeilijke werk-privébalans, het soort problemen dat de gemiddelde kantoorklerk ook kent. Maar het zit ook in de beeldvoering. Een van de drie hoofdpersonages moet in elke scène aanwezig zijn. Ga maar na: nooit krijg je een beeld waar een van de nevenpersonages alleen op staat. Het is bij regel vastgelegd – de Denen en hun dogma’s, weet u wel.

‘Identificatie is cruciaal’, zegt Søren Malling, die zowel inspecteur Jan Meyer speelt in de eerste reeks van The Killing, als – ‘er zijn nu eenmaal niet zoveel acteurs in Denemarken’ – nieuwschef Torben Friis in Borgen. ‘Neem nu Mad Men: uitstekende reeks, maar alles draait om de production value. De sets zien er fantastisch uit, de kostumering is ongelooflijk, maar als ik ’s avonds een aflevering bekijk, zit ik niet aan Betty of Roger Sterling te denken als ik ga slapen. Ik weet niet wie ze zijn, ik voel niet wat ze voelen, ik leef niet met hen mee. Je ziet dat de acteurs soms wat meer emotie in hun personages proberen te steken, maar dat duidelijk niet mogen – het blijft een strikt concept, de reeks. Hier heb je het omgekeerde. Een concept is er nauwelijks, de production value is geen obsessie: waar het echt om gaat, is identificatie.’

Herinner u hoe dol u bent op Sidse Babett Knudsen, en u weet dat Malling een punt heeft.

Wat al eens vergeten wordt: in het buitenland worden reeksen als Borgen en The Killing in de ‘kwaliteitsniche’ gecategoriseerd, hetzelfde hokje waar Mad Men en Breaking Bad thuishoren. In eigen land zijn ze eerder een soort Witse. The Killing haalde op DR1 op zondagavond een aandeel van 65 procent – een onwaarschijnlijk cijfer.

Het is dan ook verleidelijk om de parallel te trekken met Vlaanderen. Een even grote afzetmarkt, van 6 miljoen inwoners, een even sterke openbare omroep en een vergelijkbaar succes in primetime op zondagavond. Het grote verschil? DR heeft meer lef. Het lef om een meerlagige reeks te maken waarin twintig afleveringen lang één moordzaak onderzocht wordt, die zich enkel ’s nachts afspeelt en waarin het hoofdpersonage nooit lacht – die laatste twee zijn, of wat dacht u, de dogma’s van The Killing. Het lef om vervolgens een reeks over Deense coalitiepolitiek het groene licht te geven en die in primetime uit te zenden. En vooral: het lef om zich er vervolgens niet mee te bemoeien.

‘Dat is behoorlijk moedig, inderdaad’, zegt Camilla Hammerich, de producente van Borgen, die momenteel bezig is aan een boek over het Deense fictiemodel. ‘Het is één ding om een concept als One Vision uit te denken, het is een ander om het daadwerkelijk uit te voeren. Zodra we het idee verkocht hebben, heeft DR zich er niet meer mee bemoeid. Er was geen hoofd fictie, geen commerciële partner, geen netmanager aan wie we verantwoording moesten afleggen. Adam had carte blanche om te doen wat hij wilde. Ook voor mij is het makkelijk werken: eenmaal je een ja hebt van DR, heb je tachtig procent van je budget. Niemand moet zich er dan nog mee bemoeien. Ik heb ook een tijdje bij TV2 gewerkt, de commerciële omroep: je kunt er niks maken zonder dat iedereen er een mening over heeft.’

Het is tegelijk het minder artistieke antwoord op de vraag waarom de VRT geen reeksen als The Killing produceert: Borgen heeft om en bij de 8 miljoen euro gekost, nagenoeg integraal door DR opgehoest. En dat is niet eens de volledige kostprijs – DR telt veel van het werk dat in eigen huis gebeurt niet mee, wat te oordelen aan de setafdeling in de kelderverdieping die we te zien kregen, ter grootte van een volledige Brico, wel eens aardig zou kunnen aandikken. Naar Amerikaanse normen blijft dat low budget; naar Vlaamse normen is dat behoorlijk veel. De meest prestigieuze fictie, zoals dat zo mooi heet, die u hier op uw scherm krijgt, is voor de helft van dat geld gemaakt.

Hoe ze aan dat soort budgetten komen? Kijk- en luistergeld. Iedere eigenaar van een televisie in Denemarken betaalt 250 euro, geld dat nagenoeg integraal naar DR gaat. Ofwel kent niemand in Denemarken de frase ‘En dat met ons belastinggeld!’, ofwel weet DR perfect de balans tussen kijkcijfers en publieke verantwoording te bewandelen. We vermoeden het tweede.

We wandelen nog even rond in de fictieafdeling. ‘Ik weet eigenlijk niet of je hier wel mag zijn’, zegt de persverantwoordelijke, als hij me naar de fotomuren, schrijfborden en post-its ziet lonken. Borgen en The Killing mogen dan afgelopen zijn, DR heeft de opvolging al verzekerd. Pas als hij merkt dat ik op tak en undskyld na geen woord Deens spreek, lijkt hij wat meer op zijn gemak.

‘We zijn bezig met twee nieuwe projecten. We werken aan The Legacy, een familiedrama over wat afkomst en familie vandaag nog kunnen betekenen. En we zijn bezig met 1864, een historisch oorlogsdrama over het jaar waarin Denemarken Schleswig-Holstein aan de Pruisen moest afstaan’, zegt Bernth.

‘Is dat niet te Deens om aan het buitenland te verkopen?’

‘Er was een tijd dat ik dat zou zeggen. Maar sinds we een reeks over Deense politiek aan 64 landen hebben verkocht, heb ik geleerd daar geen uitspraken meer over te doen.’

DOOR GEERT ZAGERS

Acteur Søren Malling ‘MAD MEN: UITSTEKENDE SERIE, FANTASTISCHE SETS, MAAR JE LEEFT NIET MET DE PERSONAGES MEE. BIJ DEENSE SERIES IS HET NET OMGEKEERD: NAUWELIJKS EEN CONCEPT, ALLES DRAAIT OM IDENTIFICATIE.’

Producente Piv Bernth ‘THE KILLING IS MEER SCHOOLTELEVISIE DAN JE ZOU DENKEN. LOGISCH, TOCH? DR IS EEN OPENBARE OMROEP, GEFINANCIERD MET BELASTINGGELD.’

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content