Wanneer Steven Spielberg en Tom Cruise het over ‘War of the Worlds’ hebben, dwaalt het gesprek onvermijdelijk af naar Scientology. ‘Ik wil gewoon mensen helpen’, zegt Cruise. ‘En ik wou altijd al een buitenaardse invasie regisseren’, voegt Spielberg daar aan toe.

DOOR LARS-OLAV BEIER EN MARCO EVERS

© Der Spiegel

Vertaling en bewerking: Bram Van Moorhem

Meneer Spielberg, geen enkele andere regisseur stortte zich zo gretig op de public relations van aliens als u. In ‘Close Encounters of the Third Kind’ (1977) en ‘E.T.’ (1982) waren het nog lieve, aaibare wezens. In ‘War of the Worlds’ nemen ze plots de aarde onder vuur. Vanwaar die ommekeer?

Spielberg: Waarschijnlijk heb ik een beetje meer…

Cruise:… lef gekregen?

Spielberg: Dat zeker. Vroeger deed ik me voor als de grote verzoener van buitenaardse beschavingen en de onze. Ik deed alles om een vreedzame ontmoeting voor te bereiden. Maar op de duur vond ik dat een beetje vervelend. Ik ben opgegroeid met SF-films uit de jaren ’50 en ’60, met vliegende schotels die de aarde de oorlog verklaren en mensen die in opstand komen tegen de buitenaardse onderdrukkers. Het leek me dus logisch dat ik voor mijn pensioen nog één keer een grimmige buitenaardse invasie in beeld zou brengen.

H.G. Wells schreef ‘War of the Worlds’ in 1898. De conclusie van zijn roman was dat ‘de aarde niet langer een veilige plaats om te leven is’. Is het niet frappant dat deze zin ruim honderd jaar later, na 9/11, weer brandend actueel wordt voor Amerika?

Cruise: Niet alleen voor Amerika, voor de hele wereld. We leven in een wereld waarin we op zeer uiteenlopende manieren zeer snel kunnen communiceren. En toch hebben we nog nooit zulke grote communicatieproblemen gehad als nu. Er is meer dan ooit nood aan goede communicatie, onze vijanden zijn universeel: drugs, ongeletterdheid, misdaad. We moeten daar gezamenlijk tegen strijden. Deze film is een metafoor voor die strijd.

Spielberg: We wilden een film waarin mensen, over grenzen en verschillen heen, hun krachten bundelden tegen een gemeenschappelijke niet-menselijke vijand.

De film speelt zich bijna uitsluitend af in de Verenigde Staten. Hoe verzoent u dat met het idee van een globale catastrofe?

Spielberg: De globale catastrofe wordt getoond vanuit een subjectief gezichtspunt. Het publiek ervaart de oorlog vanuit het perspectief van Toms personage, een Amerikaanse dokwerker. Maar we laten er geen verwarring over bestaan: de hele aarde wordt bedreigd.

Cruise: Aan de andere kant van de wereld zal men deze film uiteraard vanuit een ander perspectief zien, vanuit verschillende politieke overtuigingen en andere wereldbeelden. Maar de angst en de dreiging die ‘War of the Worlds’ toont, is universeel genoeg om door iedereen begrepen te worden.

Bent u niet bang dat sommige mensen gaan applaudisseren als ze Amerikanen in het stof zien bijten?

Spielberg: Daar wil ik niet over speculeren. Ik voel me niet verantwoordelijk voor de mensen die deze film anders bekijken door hun ideologie of hun aversie tegen ons land.

Cruise: Als filmmakers proberen we juist in te gaan tegen enge wereldbeelden die aanleiding geven tot xenofobie en paranoïa. We houden ons bezig met individuen en hun handelingen. Ik denk dat het bijvoorbeeld verkeerd is om over ‘de regering’ te spreken, het gaat tenslotte over individuen in een bepaalde regering. Veralgemenen is gevaarlijk.

Mr. Spielberg, uw plannen voor ‘War of the Worlds’ dateren al van de vroege jaren ’90. Zou het een andere film geworden zijn zonder 9/11?

Spielberg: Ik denk het niet. Wells’ roman is al een paar keer bewerkt, merkwaardig genoeg altijd in tijden van een internationale crisis. De Tweede Wereldoorlog was net uitgebroken toen Orson Welles miljoenen Amerikanen de daver op het lijf joeg met zijn legendarisch hoorspel, de kranten stonden toen vol van Hitlers invasie in Polen en Hongarije. Toen de eerste filmversie in 1953 in de bioscopen kwam, was er de nucleaire dreiging van de Sovjet-Unie. En onze versie komt nu ook op een moment waarop de Amerikanen zich bijzonder kwetsbaar voelen.

Is het legitiem voor een filmmaker om de reële angst van zijn publiek te gebruiken en die ook nog eens op te drijven?

Spielberg: Je moet in de eerste plaats leren omgaan met je eigen angsten. Voor Jaws moest ik mijn angst voor water en voor haaien zien te overwinnen. Dat bleek later een onfeilbaar recept voor succes: wat mij bleek deed wegtrekken, deed hetzelfde voor mijn publiek.

Cruise: Dat is waar. Na Jaws vreesde iedereen voor zijn leven, zelfs in de badkuip.

Met ‘Jaws’ vergalde u het zwemplezier van een paar miljoen mensen. Voelt u zich daar nooit schuldig over?

Spielberg: Helemaal niet. Integendeel, het deed me zelfs plezier. De publiekreactie leerde me dat de film werkte en dat we een basisangst van het publiek aanraakten. Dat is een van de mooiste dingen die je als regisseur kan bereiken: een film die op een zeer fundamenteel niveau werkt. Trouwens, voor veel mensen werd het zwemplezier alleen maar groter. Er werden na vertoningen wedstrijdjes georganiseerd om te kijken wie het verste in het water durfde.

Cruise: Als mijn kinderen naar de zwemles gaan, fluiten ze het thema van Jaws. En ze hebben de film niet eens gezien!

Als de machtigste regisseur in Hollywood en een van de grootste sterren samenwerken aan een van de grootste projecten aller tijden, verwacht iedereen een boxoffice-succes. Weegt dat op u?

Cruise: Hoegenaamd niet.

Spielberg: We slapen allebei heel goed, als je dat bedoelt. Sinds Jaws heb ik moeten leren omgaan met de torenhoge druk die verwachtingen met zich brengen. Maar als ik daar niet tegen gewapend was geweest, had ik nooit een film als Schindler’s List kunnen maken. Ik ben niet bang om mijn publiek teleur te stellen. Ik heb een beweging gemaakt van monsterproducties die de massa beroeren naar kleinere, persoonlijke, zelfs esoterische projecten – en weer terug. Tussen die twee uitersten in de wereld van de cinema wil ik me blijven bewegen.

Zou het een teleurstelling zijn als ‘War of the Worlds’ minder zou opbrengen dan ‘Titanic’, tot nader order de meest succesvolle prent aller tijden?

Spielberg: Integendeel, ik zou me vereerd voelen.

Cruise: We hebben deze film gemaakt omdat we hem wilden maken. Natuurlijk willen we het geld van de productie terugverdienen, maar we hebben maar een beperkte invloed op het uiteindelijke succes van War of The Worlds. Misschien zijn er mensen in de filmindustrie die onze namen in een formule kunnen gieten om het boxoffice-resultaat te berekenen, maar dat is wel het laatste waar we ons mee willen bezighouden.

Spielberg: Ik maak in de eerste plaats films voor mezelf – en in de tweede plaats voor iedereen die niet goed kan rekenen.

Op een van de locaties in Los Angeles zagen we tot onze verbazing dat er naast eettenten voor journalisten en figuranten ook een volledig uitgeruste tent voor Scientology stond.

Cruise: Wat verbaasde je precies?

Dat u uw persoonlijk geloof tegenwoordig zo extreem publiek beleeft.

Cruise: Ik geloof in de vrije meningsuiting. Ik vond het een eer dat Scientology-vrijwilligers op de set aanwezig wilden zijn. Ze hielpen de crew. Als ik aan een film werk, doe ik alles wat ik kan om de mensen in mijn nabije omgeving te helpen. Ik geloof in communicatie.

Een tent van een sektarische beweging op de werkvloer is toch merkwaardig. Meneer Spielberg, vond u die tent niet ongewoon?

Spielberg: Ik zag ze eerder als een informatietent. Niemand werd verplicht om daar binnen te gaan, maar ze was beschikbaar voor iedereen met een open geest en een gezonde interesse in alternatieve geloofsopvattingen.

Cruise: De Scientology-vrijwilligers waren aanwezig om zieken en gewonden te helpen. De mensen op de set waardeerden dat. Ik heb geen enkel probleem om over mijn geloof te praten, maar ik doe nog zoveel meer. We leven in een wereld waarin mensen voortdurend aan de drugs zijn, waarin zelfs kinderen aan de drugs zijn. Een wereld waarin de misdaden tegen de menselijkheid zo wreed zijn, dat de meeste mensen walgen en wegkijken. Dit zijn zaken waar ik om geef. Ik hecht weinig belang aan het geloof of de nationaliteit van iemand, maar als die persoon van de drugs af wil, kan ik helpen. Als iemand wil leren lezen, kan ik helpen. Als iemand geen crimineel meer wil zijn, kan ik een aantal vaardigheden aanreiken om hen te leren een beter leven op te bouwen.

Behoort het ook tot uw takenpakket om nieuwe volgelingen te rekruteren?

Cruise: Ik ben een helper. Ik heb bijvoorbeeld al honderden mensen geholpen om van de drugs te blijven. Scientology heeft het enige succesvolle rehabilitatieprogramma ter wereld. Het heet Narconon.

Sorry, maar dat is niet correct. Narconon wordt nergens officieel erkend als afkickprogramma. Onafhankelijke experts waarschuwen bovendien tegen zijn pseudo-wetenschappelijke basis.

Cruise: Je begrijpt blijkbaar niet wat ik bedoel. Het is bewezen dat er over de hele wereld maar één succesvol rehabilitatieprogramma voor drugsverslaafden is. Punt.

Met alle respect, maar dat betwijfelen we. Meneer Cruise, u organiseerde voor Paramounts studiobonzen geleide bezoeken aan Scientology’s ‘Celebrity Center’ in Hollywood. Probeert u de invloed van de Scientologykerk in Hollywood te versterken?

Cruise: Ik wil alleen maar mensen helpen. Ik wil dat iedereen het goed heeft.

Spielberg: Ik krijg dat soort vragen ook over mijn Shoah Foundation. Men vraagt me wel eens waarom ik mijn diep geloof in tolerantie zo nodig moet uitzaaien via de opleidingsprogramma’s van de stichting. Terwijl: wij proberen leerlingen van publieke scholen gewoon tolerantie bij te brengen door hen te informeren over de geschiedenis van de holocaust.

Vindt u het onderwijsprogramma van de Shoah Foundation dan vergelijkbaar met het werk van de Scientologykerk?

Spielberg: Neen, helemaal niet. Tom vertelde je zonet waar hij in gelooft, daarna vertelde ik je waar ik in geloof. Ik wil alleen maar duidelijk maken dat sommige mensen in Hollywood meer ambiëren dan louter acteur of regisseur zijn. Sommige mensen, zoals wij, hebben een zeer persoonlijke missie. In Toms geval is dat zijn kerk, in mijn geval is dat de Shoah Foundation waarin ik andere mensen wil waarschuwen voor de gevaren van pure haat.

Hoe gebeurt dat concreet?

Spielberg: Ik denk dat jonge mensen overtuigd kunnen worden door de getuigenissen van de Holocaustoverlevenden: zij vertellen met hun eigen woorden over onmenselijkheid, over hoe ze gehaat werden en uit hun huizen werden verbannen. Over hoe hun families simpelweg vernietigd werden en over hoe zij dat door een of ander mirakel toch allemaal hebben kunnen overleven.

Cruise: Hoe is de holocaust begonnen? Mensen worden niet geboren als fanatici. Het wordt hen aangeleerd.

Meneer Cruise, zoals u weet, wordt de Scientologykerk in Europa niet als een godsdienst beschouwd, maar als een sekte met totalitaire trekjes.

Cruise: De laatste tijd is dat onderzoek nochtans sterk afgebouwd. En weet je waarom? Omdat de autoriteiten nooit iets gevonden hebben. Er zijn ook geen onregelmatigheden. In Duitsland hebben we bijvoorbeeld meer dan 50 rechtszaken gewonnen. Je kunt ook niet beweren dat iedereen in Europa tegen ons is. Ik ben er altijd zeer hartelijk ontvangen en ik heb er een heleboel boeiende mensen ontmoet. Als een minderheid ons dan wil haten, tja…

Er is een verschil tussen haat en kritiek.

Cruise: Voor mij zijn die allebei verbonden met intolerantie.

Bent u niet bang dat uw openlijke steun voor de Scientologykerk uw carrière schade berokkent?

Cruise: Niet in het minst. Mijn meningen zijn altijd al zeer uitgesproken geweest en ik ben ondertussen al twintig jaar lid van de kerk. Als iemand zo intolerant is dat hij problemen heeft met een Scientology-lid in een film, moet hij maar niet naar de bioscoop gaan. Daar lig ik echt niet van wakker. In de Verenigde Staten wordt Scientology erkend als een godsdienst. Laat Europese politici daar maar anders over denken, het zal mij worst wezen.

Is ‘War of the Worlds’ een religieuze film? H.G. Wells prees in zijn roman De Schepper voor de creatie van bacteriën: in zijn verhaal winnen de microben het uiteindelijk van de aliens. De finale van de verfilming uit 1953 speelt zich overigens ook af in een kerk.

Spielberg: Ik denk dat mensen hun persoonlijke geloof bevestigd zullen zien of net niet. Maar wat belangrijker is: ze zullen bang zijn, ze zullen onder hun stoeltjes duiken en ze zullen elkaar nadien kunnen vertellen over deze geweldige ervaring. We hebben deze film bewust niet laten eindigen in een kerk, een synagoge of een moskee.

Copyright Der Spiegel. Vertaling en bewerking: Bram Van Moorhem

We hebben allemaal dezelfde vijanden: drugs, ongeletterdheid, misdaad. Daar moeten we samen tegen strijden.