James Bond heeft de voorbije veertig jaar op een aparte manier de politieke, sociale en maatschappelijke tijdsgeest vertaald. Of genegeerd. Door Bart Vandormael

‘De Amerikanen zijn dommeriken. Ik heb ze mijn diensten aangeboden, maar ze hebben die niet gebruikt. Idem dito voor de Russen. Nu zullen ze samen de prijs voor hun vergissing betalen.’ Volgens Dr. No, de schurk naar wie de allereerste Bondfilm is genoemd, staat zijn machtswellust los van politieke motieven. Ook Auric Goldfinger heeft zo zijn eigen redenen: ‘De mens heeft de Mount Everest beklommen, is tot op de bodem van de oceaan gedoken, heeft raketten naar de maan geschoten, kan een atoom doen splijten. Hij heeft mirakels verricht in elk domein van ondernemingszin, behalve misdaad.’ De Koude Oorlog laat hen dus koud, zij willen zowel communisten als kapitalisten aan hun heerschappij onderwerpen.

En toch heeft de Koude Oorlog zijn stempel op de filmreeks gedrukt en bijgedragen tot het succes ervan. In Dr. No illustreren de legeruniformen van de Chinese handlangers van No al de dreiging van het communisme. Opvolger From Russia With Love gaat nog een stuk verder: daar is de spanning tussen Oost en West het centrale thema. De film zou overigens gemaakt zijn op aangeven van John F Kennedy, die het gelijknamige boek van Ian Fleming een van zijn all-time favorites noemde. En Russisch president Leonid Brezjnev van zijn kant was naar verluidt een grote fan van From Russia With Love; hij zag de film drie keer. Bond zou dus best wel eens een rol gespeeld kunnen hebben in de latere politieke toenadering tussen de Amerikanen en de Russen.

De schurken in de Bondfilms dreigen graag met het einde van de beschaving, maar lijken niet altijd even gevaarlijk. Neem nu SPECTRE, de terreurorganisatie die in verschillende Bondepisodes het Kwaad vertegenwoordigt. Aan het begin van Thunderball rapporteren haar leden hoeveel geld ze hebben buitgemaakt bij diverse activiteiten: die bijeenkomst heeft meer weg van een vergadering van de familie Soprano dan van een conclaaf van ’s werelds gevaarlijkste terreurorganisatie.

Sinds Dr. No ons wou doen geloven dat een warme douche met zeep volstaat om radioactieve straling weg te wassen, is het duidelijk dat Bondfilms niet beoordeeld moeten worden op hun realiteitswaarde. En toch hebben bepaalde scènes meer realiteits- en actualiteitswaarde dan de scenaristen ooit hadden durven vermoeden. Zoals de groots opgezette aanslag op Fort Knox in Goldfinger, waarbij goudverzamelaar Auric Goldfinger duizenden mensen bedwelmt met slaapgas. Of het plan van Ernst Stavro Blofeld (Telly Savalas) in On Her Majesty’s Secret Service om een levensbedreigend virus te verspreiden. Biologische oorlogsvoering die dezer dagen wordt gebruikt tegen de Tsjetsjenen en waar wellicht ook Saddam Hoessein en Osama bin Laden over dromen. In The Living Daylights uit 1987 wordt het kwaad zowaar gesitueerd in… Afghanistan.

James Bond heeft tijdens de voorbije veertig jaar op een geheel aparte manier de tijdsgeest weergegeven. Dat hij in 1979 in Moonraker plots de ruimte opzoekt, heeft alles te maken met de sf-rage die is ingezet door George Lucas met Star Wars en Steven Spielberg met Close Encounters of the Third Kind. Opvallender nog: wanneer Timothy Dalton het in 1987 overneemt van Roger Moore, blijkt Bond ineens monogaam (of toch bijna). De aids-epidemie is dan een headliner, en 007 mag niet het slechte voorbeeld geven. Niet meer.

Het beeld van de onderdanige vrouw in de armen van Bond zorgt voor kritiek, maar levert ook een onbetaalbaar imago op. Als Bond een held is, dan is dat mede omdat hij vrouwen naar goeddunken gebruikt. Voor Roger Moore is verleiden een aardig tijdverdrijf: als hij even niets te doen heeft, duikt hij tussen de lakens. Sean Connery doet het subtieler, minder opvallend, maar hij is even zondig. In Dr. No kijkt hij op zijn horloge terwijl hij Miss Taro kust. Hij laat dames niet voorgaan, maar steekt hen voorbij bij het wachten op een taxi. En hij voelt zich niet te beroerd om te slaan. Memorabele momenten ter ondersteuning van het mannelijke ego: de beeldschone zigeunerinnen Vida en Zora voeren in From Russia With Love een hels gevecht met onze held als inzet; Tiger Tanaka meldt in You Only Live Twice dat in Japan ‘ men always come first, women come second’. Waarop Bond: ‘De ideale plek voor mijn pensioen.’

Het vaderland redden – en bij uitbreiding de rest van de wereld – is Bond zijn prioriteit, seks komt op een eervolle tweede plaats. Omdat bloot in het begin van de jaren zestig nog een taboe is, heeft de volledig met goud bedekte Shirley Eaton in Goldfinger haar slipje nog aan. In From Russia With Love bijt 007 een juweeltje uit de navel van een buikdanseres – het is de symboliek die telt. Bond heeft de seksuele revolutie wel een zetje: in Diamonds Are Forever uit 1971 wordt een homofiel schurkenkoppel opgevoerd. Nadat Mister Wint en Mister Kidd een moord begaan in de woestijn, gaan ze hand in hand naar huis. Voor wie het dan nog niet begrepen heeft, zegt Mr. Kidd later in de film tegen een stikjaloerse Mr. Wint: ‘ I must say miss Case seems quite attractive. For a lady.’

Alles verandert wanneer Bond in Goldeneye een vrouw als baas krijgt. Judy Dench, de nieuwe M, noemt hem een ‘vrouwonvriendelijke Neanderthaler’. Tot zijn grote verbazing blijkt zelfs Miss Moneypenny, zijn grootste fan, plots geëmancipeerd. Wanneer hij een plagerige opmerking maakt, zoals in bijna elke episode, zegt ze vlakaf dat zijn gedrag wel eens als ongewenste intimiteit kan worden beschouwd. Dit is niet meer de Moneypenny die in Diamonds Are For-ever vraagt of Bond een diamant in een ring voor haar wil meebrengen uit Amsterdam, maar al genoegen wil nemen met een tulp. De vrouw is geen levend bewijs meer van het zwakke geslacht, maar een sterk wezen dat de man in zijn machtspositie bedreigt. Met Famke Janssen als Xenia Onatopp voorop. Ona-topp? On top, inderdaad.

Goldeneye, de terugkeer van Bond na zes jaar stilte, geldt in meer dan één opzicht als een sleutelfilm. Niet alleen de vrouw is veranderd, ook de vijand. De Koude Oorlog is officieel verleden tijd. Commentaar van Neanderthaler 007: ‘Regeringen wisselen, de leugens blijven dezelfde.’ Toenadering tussen het Westen en de USSR is er overigens al in For Your Eyes Only, wanneer Roger Moore de ATAC (Automatic Targeting Attack Computer) van een hoge rots gooit. ‘ That’s détente, comrade‘, zegt hij aan de baas van de KGB. ‘ You don’t have it and I don’t have it.’ Na Goldeneye gaat het in Tomorrow Never Dies over de macht van de media. De machtsgeile Elliott Carver, gemodelleerd naar mediamagnaat Rupert Murdoch, gebruikt woorden als wapens en voert oorlog om kranten te verkopen. En passant draagt hij een van zijn onderdanen op om een nieuw softwarepakket uit te brengen vol bugs, zodat kopers gedwongen worden om updates en upgrades aan te schaffen. Een sneer naar Bill Gates?

Computers, metersgrote beeldscher-men, tablet PC’s, GPS-satellieten: we hebben ze eerst gezien in een Bond-film, pas daarna in de winkel. Vooruitstrevend? Visionair? Veel technologische snufjes zijn niet meer dan speelgoed. Niemand heeft ooit een Geigermeter in de vorm van een polshorloge gedragen, niemand heeft ooit gereden in een auto met een schietstoel en niemand gaat naar de supermarkt met een Bell Textron-rugzakhelikopter. Sommige technologieën breken later wel door, zij het in een andere vorm, zoals de vingerafdrukscanner van Tiffany Case in Diamonds Are Forever. De laser die in Goldfinger bijna door Bonds kruis snijdt, gebruiken we vandaag allemaal, maar voor vriendelijke doeleinden. (In de roman van Ian Fleming wordt Bond trouwens met een kettingzaag in plaats van met een laser bedreigd.) De Bondbedenkers hebben de moderne technologie niet altijd begrepen, maar zijn wel meesters in marketing. Albert Broccoli, de grote man achter de Bond franchise, deed al aan product placement toen de term nog moest worden uitgevonden. Het begon met reclame voor Slazenger-golfballetjes in Goldfinger, vandaag betalen autofabrikanten, horlogemerken, computermakers en producenten van scheer- apparaten bergen geld om hun naam te associëren met Bond. En waarom vinden we eigenlijk de champagne van Bollinger zo lekker?