19 mei 2002: de dag der waarheid. Na negen seizoenen wordt in de VS ‘The X-Files’ definitief opgedoekt. Verslag van een buitengewone tv-reeks, een onverklaarbaar cultfenomeen, een bovennatuurlijk succes en een begrijpelijke neergang.

Door Jo Smets

The X-Files. Seizoen 8 elke woensdag op Kanaal2 (20.10) en elke zondag op BBC2 (na 24.00)

Seizoen 1 tot en met 4 op dvd

(20th Century Fox Home Entertainment)

Het afscheid valt het creatief team – schepper Chris Carter, uitvoerende producenten Frank Spotnitz en Vince Gilligan – beslist zwaar, maar het is van plan in schoonheid te eindigen, op een sterke, positieve noot. De finale zal een viering van de reeks worden, een dubbelaflevering waarin heel wat losse eindjes uit de voorbije jaren aan elkaar worden geknoopt. En ook dit staat al vast: David ‘Mulder’ Duchovny, die sinds november vorig jaar al niet meer te zien was, veegt een spons over het verleden en keert terug (als acteur in de laatste episode, als schrijver en zelfs regisseur van een nog uit te zenden aflevering).

Bovendien blijft The X-Files een open zaak voor de bioscoop: er is een nieuwe film gepland die voortborduurt op de eerste en waarvoor Duchovny en Gillian ‘Scully’ Anderson al hun medewerking hebben toegezegd. Daags voor de laatste show wordt ook de dvd-set van het vijfde seizoen uitgebracht. Commercieel lijkt een en ander zeker goed doordacht.

Maar Chris Carter, de witharige revolutionaire tv-maker, zweert bij hoog en bij laag dat in geen van de vier series die hij op zijn naam heeft staan – het immens populaire The X-Files, de enigszins geflopte Millennium, The Lone Gunmen (een X-spinoff) en Harsh Realm – ooit commerciële overwegingen een rol hebben gespeeld. De begaafde surfer die in een vorig leven voor het tijdschrift Surfing de aarde afschuimde op zoek naar de volmaakte branding en golf, beweert dat storytelling steeds zijn enige drijfveer is geweest. Hij is na al die jaren nog steeds niet echt gewend aan de cijferpolitiek van ’the business’ in L.A en zou het van de ene dag op de andere kunnen doen zonder de miljoenen productiedollars. Het is echter wel degelijk de markt die hem aanzette het doek te laten vallen over de serie die hem, acteurs David Duchovny en Gillian Anderson, en Fox Television Entertainment Group groot maakte. Veel onvatbaars is daar niet aan.

Allereerst zijn er de harde cijfers. Het negende seizoen haalde op het moment van de jaarlijkse vakantiepauze in januari 41% minder kijkers (in de klasse 18-49 jaar) dan in 2001. En terwijl de reeks tijdens zijn piekseizoen 1996-97 een wekelijks publiek trok van 18,3 miljoen, waren het er voor dit jaar gemiddeld maar 8,7 miljoen. De verklaring daarvoor? Die is meervoudig. Nieuwe concurrentie bijvoorbeeld, onder meer van twee tv-kometen: ABC’s Alias en NBC’s Law & Order: Criminal Intent. Maar bovenal illustreert de exit van Fox’ meest betekenisvolle, invloedrijke en winstgevende tv-reeks nog maar eens een gemeenplaats: never change a winning team. Het is een waarheid als een koe, en zoals de serie zelf zei: the truth is out there.

Op twee fronten onderging de serie ingrijpende wijzigingen, die zij nooit echt verwerkte. Halverwege het zesde seizoen viel een beetje de basis weg voor de hele mythologie die de reeks tot een ware culthit promoveerde: de ‘wetenschap’ dat er achter het kabinet vol obscure, onopgeloste X-dossiers een perfecte samenzwering steekt. Wat achter de schermen gebeurde, de manipulaties van Mulders frenetieke queeste door merkwaardige elementen als de Cigarette-Smoking Man, Deep Throat, X of The Syndicate was minstens even belangrijk als de seksueel geladen, maar nooit voltrokken relatie tussen Mulder en Scully (hoewel een kind met de naam William veel later voor enige verrassing zorgt). En bijkomend element is uiteraard de kwestie van de nieuwe gezichten. Special agents John Doggett (Robert Patrick, de liquid metal man uit Terminator 2) en Monica Reyes (Annabeth Gish) lijken de gedachte aan superhelden Fox Mulder en Dana Scully nauwelijks uit te wissen. Maar van die verklaring wil Carter niet horen. ‘Het is niet fair om de schuld bij hen te leggen, want zij zijn werkelijk uitstekend. De serie werd niet beoordeeld op grond van wat ze is geworden, maar op grond van wat ze is geweest.’

In den beginne

Toen The X-Files in september 1993 van start ging, gaf niemand de reeks veel kans. Wat was die onzin over paranormale, onverklaarbare en bovennatuurlijke fenomenen? Moest het allemaal zo donker en paranoïde? Wie was die saaie Mulder, die handelde alsof hij met de meest verifieerbare zaken te doen had? En waarom keek Scully altijd zo ernstig? Ach, Fox Mulder en Dana Scully: ze waren yin en yang, elkaars tegenpolen en aanvullingen, in een verbazende twist van sekse-stereotypen. Niet de vrouw, maar de man toonde de emotionele, intuïtieve persoonlijkheid. Scully was koel, rationeel, de sceptica. Mulder was the believer. En naarmate de reeks vorderde, konden de rollen wel eens worden omgekeerd.

David Duchovny had onmiddellijk door dat zijn vertolking geen kwestie van extreem freakgedrag en wild oogrollen zou worden. Mulder mocht dan wel ‘ clearly insane‘ zijn, vond Duchovny, hij moest heel gezond van geest overkomen. De nasaal dreunende stem, de kalmte die hij uitstraalde: het droeg allemaal bij tot de buitengewone geloofwaardigheid van het personage. En ofschoon Duchovny en de even intrigerende Anderson buiten de set nauwelijks met elkaar contact hadden, was er een on screen chemistry – in hun blikken, in de zorg die ze voor elkaar uitten -die de hele wereld wist te betoveren.

De reeks was ook ‘ insanely ambitious‘ van bij de start, zegt Frank Spotnitz, met continu wisselende paranormaliteiten, indrukwekkende locaties en een opvallend cinematografische aanpak. Niet alleen andere series (op Twin Peaks na misschien), maar ook een groot stuk van de bioscoopproducties uit Hollywood werden moeiteloos overklast.

Maar ondanks alles blijft het succes één van de meest ongrijpbare fenomenen uit de tv-geschiedenis. De reeks thematiseert angst en paranoia, niet meteen de meest verheffende gevoelens die een natie onder leiding van de als ‘nieuwe JFK’ geadverteerde Clinton zouden kunnen bezielen. Volgens de makers raakten de thema’s echter een universele, gevoelige snaar, die meteen de globale stormloop in perspectief plaatst. Doorheen alle culturen worden dezelfde angsten gevoeld. UFO-mythologie en samenzweringstheorieën passen in dezelfde fascinatie voor het onbekende die ook de religieuze zoektocht naar God kenmerkt. Het dient evenwel gezegd dat de cover-upsfeer heel cultuurspecifiek lijkt voor de VS, waar het beeld van de schaduwrijke regering, het men-in-black-syndroom, al eerder was op te merken. In de VS ontstond een onwaarschijnlijk actieve internetcultus die zich warm nestelde in een pre-millenniumspanning, nog eens gevoed door de talloze perikelen waarmee de FBI af te rekenen kreeg (Waco, Oklahoma Bombing). De ultieme verklaring is dus even vaag als juist: de tijdsgeest. Of zoals de titel van aflevering #7X10 het met Heidegger zei: ‘ Sein und Zeit.’

Op het laatst

Het klinkt wat paradoxaal, maar op het absolute hoogtepunt van de serie was tegelijk al de neergang ingezet. Het piekseizoen 1996-1997 moet een enorme druk hebben gezet op cast en crew, zeker als men beseft dat in die tijd ook werd overgegaan tot het draaien van de bioscoopfilm (die niet meteen de meest verpletterende ervaring werd).

In de zomer van 1998, toen The X-Files: Fight The Future met veel bombarie op het bioscooppubliek werd losgelaten en kort daarna het cruciale zesde seizoen opende, besloot David Duchovny de hele zaak naar de hel te wensen. De 39-jarige bijna-doctor-in-de-letteren beweerde warempel dat hij sciencefiction haatte, dat de show voor hem van bij het begin gedoemd leek, want dat het allemaal niet interessant genoeg en zelfs dwaas was. De plots zaten vol gaten en hij wou er liever van af, morde hij. Louter zijn hebzucht zou hem in de val van nog eens twee seizoenen hebben gelokt.

Sterke taal, maar daar bleef het niet bij. Nadat de show vijf seizoenen in Vancouver was opgenomen, wou Duchovny bovendien dat het hele hebben en houden naar L.A. werd verplaatst, waar hij zich beter op zijn (voorlopig mislukte) acteursloopbaan kon concentreren. Die verhuizing naar het zuigende hart van de entertainmentindustrie betekende meteen een opwaartse financiële spiraal die Chris Carter tot ware mogul bombardeerde en onvermijdelijk spanningen creëerde.

De onvrede bleef escaleren en draaide uit op een intern conflict, toen Duchovny naar de rechter stapte omdat hij ‘onderbetaald’ was. Pardon? Duchovny had nog een mooie drie miljoen dollar in het vooruitzicht, maar ontdekte na afloop van seizoen 6 en 7 dat Fox dochterstations privilegieerde voor de reruns van de reeks. Daardoor kregen de hoogste bieders geen kans en werd er naast grote potentiële winsten gegrepen. Het resultaat was, naar zijn onbescheiden mening, dat hij te weinig verdiende.

Chris Carter blies groot alarm en maakte zelfs alternatieve scenario’s voor het ondenkbare geval waarin Duchovny de daad bij het woord zou voegen en uit de reeks zou stappen. In mei 2000 won echter het geld: een schimmige deal van maar liefst 20 miljoen (waaronder 400.000 dollar per episode) haalde Duchovny weer aan boord, hoewel de ster zijn aanwezigheid tot wat guest appearances in een helft van de episodes zou beperken. Hij worstelde duidelijk met zijn imago en slaagde er niet in de eeuwige persona van Fox Mulder af te schudden. In mei 2001 was het dan toch zover: Duchovny kondigde definitief zijn vertrek uit de serie aan. Het laconieke commentaar van Sandy Grushow, hoofd van Fox Television Entertainment Group: ‘ I guess he thinks it’s time to get on with his life.‘

Ook Gillian Anderson voelde dat de tijd gekomen was om andere oorden te verkennen. Terwijl het lot van Mulder en Scully meer en meer verbonden werd met dat van een baby die naar de naam William luisterde, wou de actrice meer tijd vrijmaken voor haar dochter. Haar geprezen werk voor Terence Davies’ The House of Mirth gaf haar heel wat krediet, en de vrouw die voorgoed zal worden herinnerd als de wat weemoedige Scully zou ook haar kans wagen op de theaterscène van het Londense West End.

Maar goed, de zaak is dus gesloten. Geschiedenis is gemaakt, een heel decennium cultureel getekend, een televisielandschap hervormd door een show die draaide op twee mystificerende slagzinnen: ‘ I want to believe‘ en ‘ The truth is out there‘. Geloof en waarheid, beide hebben in de menselijke geschiedenis al voor heel wat spanning gezorgd. Het is moeilijk te geloven, maar evenzeer waar dat er een verstokte surfer voor nodig was om die spanning in briljant entertainment om te zetten.

CHRIS CARTER HERVORMDE HET TELEVISIELANDSCHAP MET EEN SHOW DIE DRAAIDE OP TWEE MYSTIFICERENDE SLAGZINNEN: ‘I WANT TO BELIEVE’ EN ‘THE TRUTH IS OUT THERE’.