De een stormt naar het kerkplein om zijn steentje bij te dragen, de ander kan niet vlug genoeg dekking zoeken. Maar tot spijt van wie het benijdt: ‘Fata Morgana’ is niet alleen aan zijn derde editie toe; het mobiliserende één-programma staat ook op de rand van een wereldwijde doorbraak.

Door Hans Van Goethem

Het gaat goed met Fata Morgana: niet alleen gaat over een week, op zondag 11 juni, bij Eén de derde Vlaamse reeks van start; afgelopen zaterdag werd ook de eerste reeks op de RTBf (La Une) afgesloten. En in de loop van juli waagt France 2, de tweede grootste zender van Frankrijk, zich ook voor het eerst aan sociale cohesie-bevorderende televisie.

Of u nu voor- of tegenstander bent; dat we u het opzet – Sergio en Geena Lisa die de bewoners van een Vlaams dorp of gemeente overtuigen om hun schouders te zetten onder een schier onmogelijke opdracht – nauwelijks moeten uitleggen, bewijst dat het programma uitgegroeid is tot een fenomeen. Na de eerste schuchtere stappen in de zomer van 2004 groeide Fata Morgana uit tot een kijkcijferkanon. En kwam er, samen met verschillende nominaties voor een prestigieuze Gouden Roos, interesse uit het buitenland.

‘Toen we Fata Morgana voorstelden op de televisiebeurs in Cannes waren we behoorlijk op onze hoede’, vertelt Johan Tuyaerts, general manager bij productiehuis Sultan Sushi en samen met Ann Marain en Jan Keersmaekers de geestelijke vader van Fata Morgana. ‘Er was veel interesse vanuit het buitenland, maar veel zenders hadden het programma duidelijk niet door. Ze bleven maar afkomen met ideeën zoals met een knikker in een lepel over de markt lopen.’

Het productiehuis bleef afwachten tot er zowaar een tv-multinational interesse toonde: Fremantle Media, dat onder meer Idool, De Topmanager en zelfs een klassieker als De Juiste Prijs in z’n portefeuille heeft. Eerder raakte De Mol van Woestijnvis, als eerste in Vlaanderen bedachte format, al uitgebreid verkocht in het buitenland. Maar met Fata Morgana is het de eerste keer dat een televisiegigant het concept wereldwijd zal proberen te slijten. ‘We waren voor het programma gewonnen door de aflevering Love in Lo, waar jullie het wereldrecord kussen verbraken’, zegt Rob Clark, vice-president entertainment bij Fremantle International.

‘Ik heb die Fata Morgana met plezier uitgekeken. Het idee is uniek, en het verhaal zat goed in elkaar. Dat is heel belangrijk bij reality, je moet het goed vertellen. We moesten er ook van overtuigd zijn dat het programma vertaalbaar was naar andere culturen dan de Vlaamse. En dat moet lukken. Het gaat om het helpen van je buur zonder er iets voor in de plaats te vragen. Dat is fundamenteel in heel wat samenlevingen.’

Het is ondertussen bijna een jaar geleden dat Fremantle de wereldrechten op Fata Morgana kocht. Hoe lang is het nog wachten op resultaat? ‘Het kan soms jaren duren voor een programma wereldwijd aanslaat’, aldus Rob Clark. ‘Een mooi voorbeeld is The farmer needs a wife. Dat liep vrij onopvallend in Groot-Brittannië, tot het uitgerekend op de Vlaamse televisie te zien was in een eigenzinnige versie, Boer zkt Vrouw. Dat werd een succes en prompt volgde de rest van Europa. Om de rest van de wereld te overtuigen van een programma moet het doorgaans eerst in een groot Europees land een hit worden. Daarom zijn alle ogen nu gericht op Frankrijk.’

In Nederland sloeg de Fata Morgana-variant Tegen de Klok niet aan. Johan Tuyaerts: ‘Dat komt omdat er te veel was afgeweken van de oorspronkelijke formule, en er een aantal slaapsteden tussen de deelnemende gemeenten zaten. Daar krijg je natuurlijk niet zo veel gedaan, net als in grote steden als Antwerpen. En je moet ook de eigenheid van ieder land aanvoelen. Zo voelt Nederland minder voor die feeërieke, emotionele aanpak. Ze zijn nuchterder en willen meer competitie.’

Wallonië doet het ondertussen beter, zeker naar RTBF-normen. Maar met Frankrijk is het dus erop of eronder. ‘De Franse makers trekken naar de kleinere gemeenten in wat echt La douce France is. En ze kiezen voor opmerkelijke, sociaal bewogen opdrachten. Zoals een dagje aan de kust organiseren voor mensen uit het binnenland die nog nooit de zee hebben gezien. Dat probleem leeft daar. Het programma krijgt er wellicht de titel Une Semaine Chrono.

TV met geweten

Wereldwijde doorbraak of niet, Fata Morgana was ongetwijfeld de koploper van een nieuwe trend in Vlaanderen: televisie met een geweten, of op z’n minst programma’s met de ambitie om de kijker met een goed gevoel achter te laten. We hoeven ze allicht niet op te sommen, de SAMs en andere Lotgenoten die bij Eén al in het voetspoor van Sergio en Geena traden.

En die trend tekende zich ook buiten de VRT-muren af. Vergelijk op VTM maar eens De Nieuwe Mama met Hou Van Ons. Ook een ingrijpend realityprogramma, maar de toon was merkbaar zachter. Net zoals De Werf niet Big Brother is. En zelfs over het vijfde seizoen van Big Brother verkondigde men bij het begin dat het geen gore freakshow zou zijn zoals voorgaande.

Is die ommezwaai nadrukkelijk te danken aan Fata Morgana? Johan Tuyaerts is de eerste om dat te relativeren. ‘Er zat gewoon een logische reactie aan te komen tegen de harde, confronterende reality-tv, waarbij je je moet verkneukelen om iemand die belachelijk wordt gemaakt.’

‘Het is alleszins het eerste succesverhaal van een programma dat uitgaat van samenwerken’, vindt Clem Robyns, creatief directeur van productiehuis Telesaurus dat onder meer Lotgenoten maakt voor Eén. ‘Er is een tweedeling gekomen bij reality-tv, die wellicht nodig was: programma’s die vertrekken vanuit competitie, en andere die uitgaan van samenwerking. Dat is ook de essentie van dergelijke programma’s. Maak een Fata Morgana zonder competitie-element en je hebt gewoon een saaie aflevering. Maar maak het programma zonder samenwerking, dan heb je helemaal geen Fata Morgana meer.’

Volgens Robyns houdt de Vlaamse kijker van nature meer van zachte dan van harde reality. ‘Daarom dat De Zwakste Schakel hier nooit aansloeg, of dat De Topmanager minder hard is dan elders. De Vlaming houdt van de underdog en zou het niet pikken dat die afgemaakt wordt door een ‘upperdog’.’

Is dit dan louter een Vlaams fenomeen of is er wereldwijd een hang naar warmhartige televisie? Rob Clark ziet het feelgoodprogramma wel als voorloper van een andere trend. ‘Het staat voor de lang aangekondigde terugkeer van fun op televisie”, zegt hij. ‘Gewoon een goedgemaakte en goed uitziende show waar je met een glimlach naar kan kijken.’ En het is Fata Morgana niet zelden toegedicht dat het een middel tegen de verzuring zou zijn. Iets waar in Vlaanderen na de recente schokken misschien behoefte aan is. ‘Het flatteert dat er thesissen geschreven worden over het effect van Fata Morgana‘, aldus Tuyaerts. ‘Maar ik ben op mijn hoede om het programma politiek te linken. We zullen wel een effect hebben op de gemeenschap waar we komen, dat willen we ook. Maar televisie zal de wereld niet veranderen. Wie zich op zondag keihard inspant voor zijn gemeenschap in Fata Morgana, kan de week erna even goed weer zijn middelvinger opsteken in het verkeer.’

Hans Van Goethem