Ruim dertig jaar geleden kwam ‘Deep Throat’ uit, een pornoprent die in de Verenigde Staten zelfs de oma’s en opa’s naar de bioscoopzaal kon lokken en uitgroeide tot de meest winstgevende film aller tijden. Het verhaal van hoe één pijpbeurt een heel land op stelten zette.

Oké, oké.’ De mompelende journalist – man, nerd, iets ouder, bleek – gaat er eens lekker voor zitten. Er staat ons wat te wachten, getuige de persmap op zijn schoot. ‘Nou, nou. Jezus. Pffff.’ Hij wrijft alvast met een tissue over zijn voorhoofd. Handig om bij de hand te hebben, zo’n tissue. We zitten met zijn achten in de krappe bioscoopzaal. Filmjournalisten. Ranzige types, meestal, die je ervan verdenkt meer naar porno te gaan kijken dan naar ‘echte’ films. Met de documentaire Inside Deep Throat komt voor hen werk en hobby naadloos bijeen. Makers Fenton Bailey en Randy Barbato onderzoeken daarin, via interviews, archiefbeelden en beschouwingen, hoe de infame pornofilm Deep Throat tot stand kwam en hoe hij in de jaren zeventig een cultureel fenomeen werd. Het resultaat van hun spitwerk is een documentaire vol vermakelijk gebabbel, én met de diepgaande pijpscène die drie decennia geleden de wereld verbijsterde. De plot van Deep Throat (1972) is simpel: Linda Lovelace – die zichzelf speelt – heeft nog nooit een orgasme gehad en gaat op bezoek bij dokter Young (Harry Reems) om uit te zoeken hoe dat komt. De man lost het raadsel al snel op: haar clitoris zit achter in haar keel! ‘O, dokter, wat nu?’ Laat dat maar aan de dokter over. En dus verdwijnt Reems’ ribbelige orgaan diep in haar slokdarm. Als een heiblok beweegt Lovelace haar hoofd op en neer. Haar kaken lijken te verkrampen, de mondhoeken scheuren nog net niet uit. Een opstijgende raket – ruw versneden met de actiebeelden – suggereert dat ze nu eindelijk ‘de bellen zal horen rinkelen.’ Dennis Hopper, de vertelstem in Inside Deep Throat, houdt even zijn mond. Het lijkt een gewijd moment: ziehier de wonderbaarlijke kunsten waar er zoveel rond te doen was!

Her en der gaan mannen onrustig verzitten. Als je door je wimpers kijkt naar hun halfverlichte zweethoofdjes waan je je in een pornobioscoop anno 1972. Maar nee, dit is documentaire. Intellectueel verantwoord. Natuurlijk gaat Inside Deep Throat over veel meer dan acrobatische fellatio. Hoe kon een film die gemaakt werd voor nauwelijks 25.000 dollar 600 miljoen opbrengen, en zo de meest winstgevende film aller tijden worden? Waarom werd Deep Throat een speerpunt in de strijd voor vrijheid van meningsuiting? Welke toekomstscenario’s lagen open voor de ontluikende porno-industrie, en waarom liep het allemaal anders? Bailey en Barbato laten zien welke sleutelrol Deep Throat speelde in de Amerikaanse cultuuroorlog. Terwijl de overheid alles deed om de ‘vuiligheid’ de kop in te drukken, brak de film door naar de mainstream. De omzet nam zulke vormen aan dat geld niet meer geteld werd maar gewogen. De gevestigde orde speelde een kat-en-muisspel met de makers en de distributeurs, en met de zaaleigenaren die Deep Throat vertoonden. Vaak leek het op schaduwboksen. Als er weer een spoel in beslag werd genomen, bracht het alleen maar meer theaters op het idee óók een kopie te bemachtigen.

De overheid kon Deep Throat – alle retoriek ten spijt – nooit écht raken. Alleen Harry Reems deelde in de brokken. Reems was eigenlijk productieassistent maar hij moest invallen voor de lul die niet kwam opdagen. Toen de film uitkwam, dreigde Reems in de gevangenis te verdwijnen omdat hij volgens de aanklager de georganiseerde misdaad zou hebben gestimuleerd. Welke georganiseerde misdaad? Het perverteren van het volk. Dat volk kwam immers in drommen op Deep Throat af. Jong en oud, arm en rijk, man en vrouw. Deep Throat was een happening, en even leek porno de zoveelste uiting van de vrije geest. Jack Nicholson en Warren Beatty sprongen in de bres voor Reems: als deze ‘acteur’ achter tralies verdwijnen kon, wat betekende dat voor hen? De moraalridders toonden zich van hun meest hypocriete kant. Napalm op de bossen van Vietnam, oké. Maar séks? Oude wetgeving werd afgestoft en met hernieuwd enthousiasme ingezet, totdat Richard Nixon stikte in zijn eigen Watergate-leugens en de kust weer veilig leek.

Eind goed, al goed, dus? Nou… Niet echt. Met de makers van Deep Throat liep het slecht af. Regisseur Jerry Damiano, zijn broek opgetrokken tot vlak onder zijn tepels, werd door de maffiosi die het grootste deel van het budget hadden opgehoest ervan ‘overtuigd’ zijn winstdeel op te geven. Hij had multimiljonair kunnen zijn als hij zijn ledematen niet zo lief had. Een klein huisje in het Amerikaanse achterland is zijn trieste eindstation. Lovelace, boegbeeld van de seksindustrie, werd een fervent tegenstander van porno, hoewel pas na een tijdje. In haar eerste twee biografieën verklaarde ze dat de opnames een bevrijdende ervaring voor haar waren geweest. Nadien ze kennis had gemaakt met enkele vooraanstaande feministes slikte ze die woorden in. Ze getuigde voor het Congres en beweerde dat ze tijdens de opnames gedwongen was om haar ding te doen. ‘Telkens als iemand Deep Throat opzet’, verklaarde ze voor een senaatscommissie, ‘zit die persoon te kijken naar hoe ik verkracht word.’ Een tirannieke lover met vermeende hypnotiseurkwaliteiten had haar in haar macht gehad. Of beter: afgerammeld, getuige de blauwe plekken op lijf en leden. Niettemin liet ze zich jaren later toch weer pikant fotograferen. In 2002 kwam Lovelace om bij een auto-ongeluk. En dan is er nog Harry Reems, de man ‘die een erectie kreeg bij het horen van een draaiende camera.’ De arme Harry werd de enige acteur die ooit veroordeeld (en gepardonneerd) is voor het spelen in een film. Misdadig slecht spel, toegegeven. Maar zó misdadig? Eenmaal vrij hoopte hij op een échte carrière. Hij kreeg een rol in Grease, maar die werd hem even gemakkelijk weer afgenomen. Zo raakte hij aan de drank en in de versukkeling. Totdat God Reems na meer dan een decennium uit de alcoholwalmen lokte en omtoverde tot geheelonthoudend makelaar. Het is en blijft Amerika.

Uiteindelijk raakte ook porno zelf aan lager wal, om zeep geholpen door de opkomst van video. Video veranderde de infrastructuur. Veel gespecialiseerde pornobioscopen moesten de deuren sluiten. Waarom tussen steunende kerels in regenjassen gaan zitten, als je een videootje kunt halen? Het charmante van Inside Deep Throat is dat de documentaire de aandoenlijke tussentijd vangt waarin barrières geslecht werden, maar nog een zeker idealisme bestond. Wat kunnen we nu lachen om de opgewekte toekomstbespiegelingen van toenmalige filmmakers. Och, het zou zo mooi worden! Budgetten zouden omhoog gaan en de kloof tussen porno en kwaliteitscinema zou worden gedicht. De pornoregisseur zou niet de risee zijn van de filmwereld, maar worden opgenomen in de goegemeente van cineasten. Uiteindelijk zouden porno en kunst samenvloeien en zou er ook in serieuze cinema serieus geneukt worden. Dat laatste is wellicht mondjesmaat gebeurd – The Realm of the Senses, Baise Moi, Intimacy, om een paar voorbeelden te noemen – maar de porno-industrie viel juist ten prooi aan een commerciële fabrieksaanpak. Snel, liefdeloos, goedkoop, gewetenloos. Elke Jan Modaal kon met een videocamera tegen zeer lage kosten zijn pornootje opnemen. Productiehuizen probeerden zo veel mogelijk ejaculaties en penetraties op één band te proppen, en zelfs de suggestie van verhaal en dialoog verdween. Films begonnen zich te richten op elke fetisj en elke perversie. Als er een markt is, moet je hem bedienen. Porno is big business en geen kunst. Vaarwel Tinseltown, hallo NV Smeerpijp.

Omdat Inside Deep Throat een beeld geeft van de pornowereld voor die helemaal de dieperik inging, lijkt het ook een herwaardering van een iconisch stuk cultuurgoed. Damiano en de zijnen worden als rebellenleiders op een sokkel geheven, terwijl kleinzielige gezagsdragers, agenten en religieuze zegsmensen worden ontmaskerd als onderdrukkers en mislukte mensen. Alles lijkt in de visie van Bailey en Barbato om Deep Throat te draaien, maar dat is natuurlijk nonsens. Het tijdsgewricht kolkte van het oproer; Deep Throat was een instrument in een groter symfonieorkest, naast de Kent State Shootings, de protesten bij politieke conventies, Watergate (waar de informant van de Washington Post-journalisten Woodward en Bernstein zijn naam haalde bij de film), de betogingen tegen de oorlog in Vietnam. Maar we zijn bereid Bailey en Barbato toch een eind te volgen. Hún club is de sympathieke. Terwijl Deep Throat wordt gelauwerd door grootheden als Norman Mailer en Gore Vidal, kijkt de tegenpartij ons zuur en benepen aan.

Nu heb ik – als één van de weinige mensen in de westerse wereld – de originele Deep Throat nooit gezien. Ik ben van ’75 en eenmaal op een nieuwsgierige leeftijd gekomen, lagen recentere videobanden voor het grijpen. Inside Deep Throat dwingt dat gemis goed te maken. Zonder is een oordeel niet mogelijk. Maar hoe komt een mens aan een exemplaar? In de seksshops? Roze, paarse en blauwe lullen vullen schappen naast films van een vrouw die met gewichten haar schaamlippen uitrekt. Zoveel keus en toch is het niet eenvoudig de best bekeken pornofilm aller tijden te pakken te krijgen. ‘We hadden ‘m wel, maar niet meer,’ zegt een latino met te weinig tanden. ‘Deep wattum?’ zegt een ander. ‘Meschien heeft me collega ‘m.’ Uiteindelijk is het raak bij een uitbater die niet eens wist dat-ie ‘m had. Veertig euro! Pure afzetterij. Aan de paar scènes die in de documentaire te zien waren, viel al op te maken dat de kwaliteit van Deep Throat om te janken zou zijn. Maar zó erg? Vele saaie minuten rijdt Lovelace doelloos door een zonovergoten Florida; betekenisloze beelden, opgeleukt met jankmuziek. Ook om te janken zijn de overserieuze dialoogjes die ze uit haar strot perst. Terwijl haar ‘moeder’ het juist met een grapje probeert (tegen haar beffende partner: ‘Vind je het erg als ik rook onder het eten?’). Bovendien blijkt esthetiek nogal tijdgebonden. De seks is géén gezicht. Die kapsels, die snorren, die beharing, die bleke, soms blubberige lijven.

Dan begint de pijpscène. Zou Lovelace hier echt lol aan hebben beleefd? Het snot loopt haar uit de neus en wordt deel van een kleverig banket van lichaamssappen. Een vriendin die op bezoek is, kijkt me aan alsof de kat op haar mooiste broek heeft gekotst. ‘Mag dit af?’ Ja, dit mag af. En dat is precies waar Inside Deep Throat wringt. Kundig gemaakt, dat zeker – alhoewel minder diepgaand ( no pun intended) dan je van een kwaliteitsdocumentaire verwachten mag. Er is weinig aandacht voor de schaduwkant van de vermeende revolte. Een vrouw die pijpend klaarkomt is de natte droom van menig man. Terwijl de man daarvoor juist zélf oraal aan de slag zal moeten. Als Deep Throat de bevrijding is, wat is dan onderdrukking? Waar is de man met de eikel op zijn tong?

Kortstondig werd porno gezien als een daad van links liberalisme: vrije seks bevrijdde ook de vrouw. Maar het was natuurlijk maar een nieuw arrangement voor een oud liedje. Ja, porno moet kunnen. Maar erken ook de keerzijde. Losgeweekt van de context van de toenmalige culture war, blijkt Deep Throat een onsmakelijk, slecht uitgevoerd staaltje exploitatie. Dat het zijn nut had in een brede maatschappelijke discussie, was meer geluk dan wijsheid.

INSIDE DEEP THROAT – VANAF 11/1 IN DE BIOSCOOP

Auke Hulst