De documentaire N: The Madness of Reason zoomt in op Raymond Borremans, de Fransman die van de allereerste encyclopedie van Afrika zijn levenswerk maakte, maar overleed bij de letter n. Tekst en uitleg door Ben Okri, de gerenommeerde Nigeriaanse schrijver die de poëtische teksten bij de film schreef en voor Mind the Book even in ons land is. ‘Blijven we niet allemaal ergens plakken bij de letter n?’

‘Schitterend project, maar het kost je zeven jaar om het te realiseren.’ Dat zei Ben Okri acht jaar geleden tegen de Vlaming die hem in Londen kwam warm maken voor een film over de Franse encyclopedist Raymond Borremans (1906-1988). ‘Ik kan dat in één jaar tijd’, maakte de Vlaming zich sterk. Okri, die tot de belangrijkste Afrikaanse schrijvers gerekend wordt sinds hij in 1991 de prestigieuze Booker Prize kreeg voor zijn roman De hongerende weg, gniffelt wanneer hij die herinnering ophaalt. ‘Zeven jaar later klopt cineast Peter Krüger – de Vlaming in kwestie – plots opnieuw aan en laat me zien wat hij al gedraaid heeft. Regie en cinematografie zijn wonderlijk. Maar hij zit vast. “Peter, maak je geen zorgen, ik weet precies waar deze film naartoe moet”, zei ik, en we zijn beginnen samen te werken. Tijdens lange wandelingen dacht ik na over zijn beelden en schreef ik een gedicht-scenario. Ik experimenteerde met een nieuwe manier van scenarioschrijven. Ik wilde geen tekst die herhaalt wat al te zien is of die een nieuw verhaal vertelt. Ik wilde woorden vinden die de beelden een extra dimensie geven. Een beetje zoals de muziek van Miles Davis Ascenseur pour l’échafaud (1958) van Louis Malle meer diepgang geeft.’

In N: The Madness of Reason, dat vorig jaar op de Berlinale in wereldpremière ging, confronteert een vrouwelijke spirituele gids Borremans’ rusteloze geest met het door geweld geteisterde West-Afrika van vandaag. Borremans belandde begin vorig eeuw in Ivoorkust en beet zich vast in het idee om de eerste Afrikaanse encyclopedie samen te stellen. Hij stierf echter toen hij nog maar aan de letter n zat. ‘Maar verwacht geen biopic. Dat zou saai zijn. Het hart van de film is de vraag die elke mens vanaf een bepaalde leeftijd achtervolgt. Wat is de zin van het leven dat je hebt geleid? Heb je het ten volle geleefd? Heb je je tijd verprutst? Wat blijft er van je levenswerk over? En is het dan geen schitterend beeld dat Borremans zijn werk niet kon voltooien. Zijn we niet allemaal een beetje Borremans? We staan midden in ons levensproject, maar wie zegt dat we verder raken? De gestorven Borremans is bang om vergeten te worden. Dat sluit aan bij mijn werk. Ik heb het bijna altijd over gebieden tussen leven en dood.’

Okri begint zijn filmtekst met de stelling dat mensen ‘voor de woorden begonnen zijn en voorbij de woorden zullen eindigen’. Hij mag dan wel een begenadigde schrijver zijn, toch wantrouwt hij het geschreven woord. ‘Woorden zijn héél belangrijk om te beschrijven, te reflecteren, te filosoferen… Maar we maken een grote vergissing als we het woord behandelen als de enige manier om de realiteit te vatten. Woorden zijn artificieel. Ze zijn een eerste vervreemding van die realiteit. De ervaring komt het eerst. De wereld is meer dan woorden. Daarnet ben ik gaan kijken naar Het Lam Gods. Wat dat werk uitdrukt, kun je onmogelijk verwoorden. Hoe druk je in woorden uit wat woorden niet kunnen uitdrukken? Als schrijver en dichter kamp ik elke dag met dat probleem. Het geschreven woord vervalst de geschiedenis. We lijken ervan uit te gaan dat alleen wat is neergeschreven gebeurd is. Zo kom je voortdurend bij het Westen uit, met zijn geschreven cultuur die teruggaat tot de Grieken. Maar uiteraard hebben ook regio’s met een grote orale traditie een geschiedenis. Het is niet omdat het niet neergeschreven is dat het niet gebeurd is. Zelfs binnen geschreven culturen is er heel veel ongeschreven geschiedenis. We weten alles over de koningen, maar amper iets over de mensen die de kathedralen en paleizen gebouwd hebben. Ik wil maar zeggen dat de spanning tussen een geschreven en een orale cultuur niet exclusief voor het Afrikaanse continent is. Die spanning duikt overal op.’

Zoals de titel al enigszins verraadt, ontbloot N: The Madness of Reason ook de waanzin van het westerse rationele denken en zet die tegenover de Afrikaanse spiritualiteit. ‘Er wordt een dans der culturen opgevoerd. Borremans meet, berekent, brengt in kaart en kwantificeert. Daar is het Westen sterk in. Zo bouw je straten, spoorwegen, bruggen en kathedralen. Maar als je alleen maar rekent, ontgaat je de betekenis van de dingen. Betekenis lijkt te behoren tot de wereld van de mythe, het intuïtieve, profetische en chaotische. Daar is Afrika sterk in. Als je daar lang genoeg leeft, voel je dat. In Afrika is een heel andere tijd aan het werk. Peter Krügers film weet daar de vinger op te leggen. Het is niet de tijd die de westerse media hanteren. Die redeneren dat de ebola-epidemie deze tijd definieert. In de andere tijd is de uitbraak van ebola een veel minder significante gebeurtenis. Het is een golvende, cyclische tijd. De tijd van generaties die elkaar opvolgen en imperiums en dynastieën die fel opkomen en weer zachtjes ineenstuiken.’

Okri ziet een synthese als weg naar een nieuwe wereld. ‘We zouden beide manieren van denken moeten huwen. We hebben ze allebei nodig. Dat wil de film Afrika leren, dat wil de film het Westen leren. Maar op dit moment zie je die synthese nog nergens. De ene manier van denken verdrukt de andere. Dat is dramatisch. Dat leidt tot burgeroorlog in Ivoorkust, de wereldoorlogen, de concentratiekampen.’

De schrijver gelooft wel dat er zich een tegenbeweging op gang trekt. ‘Een tegenbeweging is er in de westerse geschiedenis altijd geweest, maar ik heb de indruk dat die dominanter geworden is. Steeds meer mensen zijn zich bewust van de beperkingen van het materialisme. Dat materialisme was zeer succesvol, maar is ons ook aan het doden. Het vervreemdt ons van de ander én van onszelf. Nogal wat bewegingen – slowfood, de back-to-the-land movement – menen dat het tijd is om anders te denken en te handelen. Zij zijn het equivalent van de orale traditie in Afrika.

N: THE MADNESS OF REASON

Gaat op 4/3 in première bij Bozar in Brussel. Alle info: bozar.be

MIND THE BOOK

Marc Reynebeau praat op zaterdag 7/3 met Ben Okri, in het kader van Mind the Book, van 5 tot 8/3 in deSingel. In samenwerking met Cinema Zuid presenteert dat boekenfeest ook vier films gekozen door Okri, en op 6/3 is er een vertoning van N: The Madness of Reason. Alle info: mindthebook.be

DOOR NIELS RUËLL

BEN OKRI – ‘DEZE ONVOLTOOIDE ENCYCLOPEDIE IS EEN MOOI BEELD VOOR DE VRAAG DIE ONS ALLEN ACHTERVOLGT: HEB IK MIJN LEVEN TEN VOLLE GELEEFD?’