Spaanse maestro Pedro Almodóvar: ‘Bij Penélope Cruz was de alchemie er van de eerste seconde’

Hoe de naweeën van de Spaanse Burgeroorlog nu nog pijn doen: Pedro Almodóvar onthult het in Madres paralelas, een melancholisch portret van twee pas bevallen moeders. Op kraambezoek bij de melomaestro.

Herfstbladeren waaien over de stoep van Le George V, een van de meest prestigieuze hotels van Parijs. Het is in deze art-decoparel met Vlaamse wandtapijten en schilderijen van Dufy en Renoir aan de muren, dat de geallieerde commandant en latere president Eisenhower zijn hoofdkwartier had na de bevrijding van Parijs. Het is ook hier dat Paul McCartney aan een buffetpiano Can’t Buy Me Love schreef, die keer dat The Beatles er logeerden.

Maar het George V ademt ook filmgeschiedenis. Marlene Dietrich en Buster Keaton waren er vaste klanten. Alfred Hitchcock en Audrey Hepburn hadden er hun suite. George Cukor en Orson Welles blikten er scènes in. François Truffaut zocht er refuge nadat Catherine Deneuve hem had gedumpt voor Marcello Mastroianni. En Henri-Georges Clouzot schreef er de meeste van zijn noir-klassiekers.

Dat we uitgerekend hier, op een druilerige novemberdag, rendez-vous hebben met Pedro Almodóvar kan dan ook geen toeval zijn. Als één filmmaker de geesten van zowat alle voornoemde iconen door zijn oeuvre laat spoken, is het namelijk de Spaanse meester. Van Todo sobre mi madre (1999) tot Habla con ella (2002), van Volver (2006) tot Dolor y gloria (2019): Almodóvar grossiert in kleurrijke melodrama’s die stijl, sentiment en suspense subtiel verweven, met cinefilie en melancholie als rode draden.

Aan dat lijstje mag nu Madres paralelas worden toegevoegd, de reden waarom Almodóvar – 72 inmiddels, maar hou het stil – vanuit zijn pueblo Madrid nog eens naar zijn favoriete Parijse hotel is afgezakt. Madres paralelas is een familiesoap waarin generaties en genders clashen, een mysteriethriller waarin het donkere verleden door het onzekere heden kronkelt. Bovenal is het een warme hommage aan het moederschap waarin Almodóvar, die zich altijd al graag in de schoot van vrouwen nestelde, opnieuw zijn muze Penélope Cruz opvoert.

Dit keer speelt la Cruz Janis, een fotografe die met een antropoloog onderzoek doet naar een massagraf uit de tijd van generaal Franco en haar door de fascisten vermoorde overgrootmoeder hoopt terug te vinden. Toch kan Janis het zich niet veroorloven om alleen maar naar het verleden te kijken. Ze is zwanger van haar getrouwde minnaar en vast van plan het kind te houden. Op de materniteit belandt ze naast de veel jongere Ana, die ook onverwacht zwanger is maar een toekomst als alleenstaande moeder veel minder ziet zitten.

Wat volgt, is een verhaal over ‘parallelle moeders’ die lief, leed, pijnlijke weeën, familiale littekens en zelfs even een flat met elkaar delen. Naast Cruz staat nieuwkomer Milena Smit als de intrigerende Ana. Er zijn uitgekiende kleuren en cadrages van vaste cameraman José Luis Alcaine. En er is muziek van huiscomponist Alberto Iglesias die elke onthulling in de keuken, op café of in het kraambed iets spannends geeft. Alles aan Madres paralelas is dus vintage Almodóvar. Alleen blikt hij dit keer voor het eerst ook terug op Spanjes fascistische verleden, hoewel zijn debuut Pepi, Luci, Bom y otras chicas del montón dateert van 1980, amper vijf jaar na de val van Franco.

‘Ik wilde het thema al eerder aansnijden’, bekent Almodóvar, die er ondanks alle gezondheidsproblemen van de jongste jaren patent uitziet. ‘Alleen: ik vond geen geschikt verhaal. En ik geef toe: toen Spanje in 1978 eindelijk een democratie werd, is mijn generatie de massagraven vergeten: we waren jong en vonden het belangrijker om te genieten van de vrijheid die ons in de schoot viel. De nieuwe tijd bracht ons in een roes en ik wilde vooral dáárover getuigen. Ik wilde vertellen over het straatleven dat heropleefde, het nachtleven dat explodeerde en de kunst en cultuur die bruiste.’

Maar dat was in de jaren tachtig en die zijn voorbij.

Pedro Almodóvar: Tegen wie zeg je het. (lacht) Men schat het aantal vermiste personen in massagraven hier op 114.000. De Spaanse samenleving heeft een schuld in te lossen tegenover de slachtoffers en hun nakomelingen. Het is geen toeval dat de achterkleinkinderen van de slachtoffers een strijdpunt maken van het opdelven van die graven. Ze zijn de eerste generatie die is opgegroeid zonder de spoken uit het verleden. Zonder angst om te praten. Ook vanuit technisch oogpunt dringt de tijd: het zal met de jaren alleen maar moeilijker worden om de stoffelijke resten te identificeren. We hebben het probleem te lang laten aanslepen. Links heeft na de komst van de democratie ingestemd met de amnestiewet. Dat was een toegeving aan rechts. Zo werden misdaden van het franquisme onder de mat geveegd. Maar eigenlijk gaat het over misdaden die niet voor amnestie in aanmerking komen. Misdaden tegen de menselijkheid.

Wat moet er dan gebeuren?

Almodóvar: De nabestaanden van de slachtoffers willen de massagraven opgraven zodat ze hun voorouders alsnog een waardige begrafenis kunnen geven. Dat is een humane eis. Die mag je niet weigeren. Sinds juli zit er eindelijk schot in de zaak. De socialistische partij heeft momenteel de macht en stemde de ley de memoria histórica y democrática, de wet op het historisch en democratisch geheugen. Ze is nog niet van kracht maar de ommekeer is op komst. De staat zal de opgraving van de lichamen van de slachtoffers op zich nemen. Dat is nog nooit gebeurd. De paar opgravingen die er al geweest zijn, kwamen er na de strijd en het privé-initiatief van vrijwilligersorganisaties.

Weet jij hoe je eigen ouders en grootouders de Spaanse Burgeroorlog hebben ervaren?

Almodóvar: Slechts heel oppervlakkig, en dat is symptomatisch. Je mag dat toeschrijven aan een erg Spaans fenomeen: zwijgen. Mijn vader heeft meegestreden, mijn grootvader ook. Geen van beiden heeft daar ooit over verteld. Dat was de regel. De stilte van die generaties was pathologisch. Op de Burgeroorlog volgde een erg gewelddadige periode. Ze hadden schrik om hun gezin of zichzelf in gevaar te brengen. Die angst was endemisch en is nooit weggeëbd. Zelfs toen Spanje na de dood van Franco een democratie werd, bleef men zwijgen. Die amnestiewet in 1978 hielp niet. Ze stond de franquisten toe om aanwezig te blijven in de politiek en de instellingen. Velen maakten zelfs deel uit van de eerste politieke partij die democratisch aan de macht kwam: de Unión de Centro Democrático. Mensen bleven – terecht – op hun hoede. Drie jaar later, in februari 1981, is er nog een mislukte poging tot staatsgreep geweest.

De Spaanse Burgeroorlog ging aan de Tweede Wereldoorlog vooraf. Hoe hard leeft dat alles nog bij de jongste generaties?

Almodóvar: Ik veronderstel dat jongere generaties beter vertrouwd zijn met de geschiedenis van ná hun geboorte dan met al wat ervoor gebeurd is. Ze hebben andere kopzorgen: de klimaatverandering, de genderthematiek, de interne territoriale conflicten in Spanje, werk…

Vind je dat verkeerd?

Almodóvar: De jongere generaties mogen weten wat hun grootouders hebben meegemaakt. Al was het maar om te vermijden dat de geschiedenis zich herhaalt. Maar ik heb er begrip voor dat jonge mensen vooral bekommerd zijn om de problemen die hun toekomst in gevaar brengen. De Spaanse Burgeroorlog begon 85 jaar geleden. Hét grote verschil is dat de nieuwe generatie niet wordt achtervolgd door de spoken uit het verleden. Zij zijn niet in een dictatuur geboren maar in een volwaardige democratie. Voor mijn generatie geldt dat niet. Ik ben in de jaren vijftig geboren, ik weet perfect wat het franquisme inhoudt. Ik heb het beleefd. Ik heb die benauwende sfeer in- en uitgeademd.

Janis, het personage van Penélope Cruz, draagt een T-shirt met het opschrift ‘We should all be feminists’. Ben jij zelf ook die mening toegedaan?

Almodóvar: Absolutamente. We moeten de feministische strijd voortzetten want de problemen zijn niet van de baan. Spanje worstelt nog steeds met een knoert van een probleem met huiselijk geweld. Is het een atavistisch probleem of volstaan de maatregelen van de staat niet? Het trieste feit is dat het aantal femicides niet vermindert. De feministische beweging had de voorbije jaren de wind in de zeilen maar jammer genoeg dook er hier ook een extreemrechtse partij op, Vox. Dat was tot voor kort ondenkbaar. Wellicht vanwege de herinnering aan de Burgeroorlog. Vox is radicaal antifeministisch en daar nog trots op ook. Het is op dit moment de derde grootste partij van Spanje. Ik houd mijn hart dus vast. Ze saboteren de feministische vooruitgang voortdurend. Ik ben links en zeer bezorgd om de situatie in mijn land.

Je hebt MeToo niet afgewacht om vrouwen in al hun complexiteit centraal te plaatsen: je doet het al decennialang.

Almodóvar: Ik weet zelf niet waarom maar dat is zo. In bijna al mijn films, Madres paralelas in het bijzonder, heb ik het voor vrouwen opgenomen. Hier toon ik alleenstaande vrouwen die zich zonder man perfect weten te redden. Uiteraard is het geen lachertje om tegelijk te werken en een kind op te voeden. Maar met grote inspanningen slagen ze erin. De voorbije jaren is er in verschillende domeinen grote vooruitgang geboekt, ook in het mijne, de cinema. De inbreng van vrouwen is sterk toegenomen en dat kun je alleen maar toejuichen. Nieuwe regisseuses zijn opgestaan en hebben de Spaanse cinema verrijkt. Ik wil niet overdrijven maar zowel in Cannes als Venetië ging de hoofdprijs naar een vrouw (respectievelijk naar Julia Ducournau voor Titane en Audrey Diwan voor L’événement , nvdr.). Uiteraard kunnen mannelijke regisseurs ook prachtige vrouwenrollen bedenken maar ik geloof wel dat er zaken zijn die alleen vrouwen kunnen uitdrukken.

Welke dan?

Almodóvar: Ik heb al heel verschillende moeders opgevoerd in mijn films, sommigen waren behoorlijk imperfect. Toch geloof ik dat moederschap ook mysterie inhoudt dat wij mannen nooit zullen ontcijferen.

Een wat luchtigere vraag: Penélope Cruz is een goeie actrice maar in jouw films is ze altijd indrukwekkender dan in die van andere regisseurs. Hoe kan dat?

Almodóvar: Waarom noem je dat een lichtere vraag? Dat is een serieuze kwestie. De relatie tussen regisseur en acteur is mysterieus. Soms is er alchemie, soms niet. Ik heb onlangs voor het eerst in het Engels gedraaid, de kortfilm The Human Voice, en het klikte wonderwel met Tilda Swinton. Maar je kunt dat niet vooraf weten. Daar kom je pas achter door samen te werken. Bij Penélope was de alchemie er van de eerste seconde bij de eerste opname van onze eerste samenwerking: Carne trémula (1997). In de jaren tachtig kreeg ik dezelfde vraag over Antonio Banderas: ‘Hij is beter in jouw films dan in die van anderen. Hoe komt dat?’ Dat heeft te maken met hun vertrouwen in mij. Penélope en Antonio weten dat ik hen in bescherming neem en dat ik nooit zal toestaan dat ze ridicuul overkomen.

Het festival van Venetië bekroonde Cruz tot beste actrice voor haar rol in Madres paralelas.

Almodóvar: Ze verdiende de prijs veel meer dan ik. Ik heb het geluk dat Penélope me blindelings vertrouwt. Bij mij durft ze dingen die ze bij andere regisseurs niet durft. Maar wat wil je? We hebben samen al zeven films gemaakt. Bovendien zijn we hechte vrienden. Sinds ze opnieuw met haar gezin (twee kinderen en echtgenoot Javier Bardem, nvdr.) in Madrid woont, brengen we veel tijd samen door. Als ik een kwaaltje heb, zoekt ze het meteen voor me uit. Ze weet van wanten en daar hou ik van. Zij zal er altijd voor mij zijn en ik voor haar.

Je bent zo goedgeluimd. Sukkelde je niet met je gezondheid?

Almodóvar: Ik ben niet meer van de jongsten en ik zou een lange lijst kwaaltjes kunnen opsommen, maar eigenlijk stel ik het goed. Ik kan nog films maken. (grijnst) En cinema is mijn leven.

Iedereen peilt tegenwoordig naar mijn gezondheid. Ik vermoed dat mensen zich zorgen maken omdat de regisseur in mijn vorige film, Dolor y gloria, zo afzag. Hoe vaak ik ook herhaal dat dat geen autobiografie was, men gelooft me niet. (lacht) Tijdens de lockdown heb ik, zoals veel mensen, helemaal niemand gezien. Ik had tijd en ruimte om me op scenario’s te concentreren.

Stijl is jezelf plagiëren, wist Alfred Hitchcock, een van je grote voorbeelden.

Almodóvar: Dat klopt tot op zekere hoogte. Ik vind wel dat ik geëvolueerd ben. Mijn films zijn soberder, meer ingehouden dan vroeger. Ik concentreer me op minder personages met meer diepgang. Elk detail blijft belangrijk: de belichting, de kapsels, de kleuren, de tegels. Maar het allerbelangrijkst zijn de acteurs. Zij bezielen de film.

Je eerste langspeelfilms, Pepi, Luci, Bom y otras chicas del montón (1980) en Laberinto de pasiones (1982); zijn veertig jaar oud. De grote internationale doorbraak kwam er pas eind jaren tachtig. Overviel het succes je of blaakte je van zelfvertrouwen en wist je dat het er op een dag van zou komen?

Almodóvar: O neen! De doorbraak heeft me extreem verrast. Ze kwam er met Mujeres al borde de un ataque de nervios (1988). De films daarvoor – Entre tinieblas (1983), Matador (1986) en La ley del deseo (1987) – hadden wel de nieuwsgierigheid van cinefielen en journalisten geprikkeld. Maar dat verzonk in het niets bij het internationale succes van Mujeres al borde. Ik had er me totaal niet aan verwacht omdat ik maar een kleine garnaal was die vrij en onafhankelijk was. Ik dacht dat ik veroordeeld was om tot het einde van mijn dagen een nicheregisseur te zijn die slechts in bepaalde milieus op enthousiasme kan rekenen. Ik had niet door dat het lot een heel ander leven voor me in petto had.

Het lot? Je films spreken voor zich.

Almodóvar: Dankjewel. Maar je moet weten waar ik vandaan kom. Van jongs af aan wilde ik verhalen vertellen. Zodra ik kon, kocht ik een super 8-camera en ging ik daarmee aan de slag. Ik heb jaren voor een telefoonmaatschappij gewerkt. Aanvankelijk beperkte mijn ambitie zich tot films maken. Mijn films op een groot scherm geprojecteerd zien voor een publiek: dat was het summum. Meer verlangde ik niet.

Ik heb ook wel geluk gehad. Mijn films kwamen op het juiste moment. De veertig jaar daarvoor was er zo goed als geen interesse voor de Spaanse cinema. Na de dood van Franco profiteerden artiesten in alle disciplines van de teruggewonnen vrijheid. Vooral in Madrid, waar ik leefde, bruiste de kunst en de cultuur. De journalisten zagen dat Spanje veranderde en mijn films waren daar zowel de getuigen als het bewijs van. De conjunctuur was me goedgezind.

Facebook en Instagram zijn je minder goedgezind. De poster van Madres paralelas, een close-up van een tepel die een druppel melk traant, werd gecensureerd.

Almodóvar: Facebook heeft die affiche verboden maar mensen bleven ze maar posten. Drie dagen heeft de oorlog geduurd. De media kregen er lucht van en pikten het verhaal op. Het was ook bijzonder onhandig van Facebook. De borst op de affiche zit boordevol melk. Het was echt geen reclame voor Victoria’s Secret. Het was totaal niet seksueel. Het is een beeld over moederschap, een pijnlijk moederschap want de druppel melk die aan de borst ontsnapt, verandert in een traan. Na drie dagen heeft Facebook ingebonden. Ze hebben het productiehuis zelfs opgebeld om hun verontschuldigingen aan te bieden. Het was een historische en morele overwinning.

Grote woorden.

Almodóvar: Het was een goede les. Ik ben niet actief op de sociale media maar ik begrijp dat er met algoritmes wordt gewerkt. Het algoritme is geprogrammeerd om een vrouwentepel te herkennen en vervolgens alarm te slaan en de afbeelding te verbieden. Het is dus de machine die beslist. Er is geen persoon die je kunt uitleggen dat het om een filmposter gaat. Er is ook niemand die mij kan uitleggen waarom het beeld niet door de beugel kan. De machine beslist. Ik vind dat verschrikkelijk. Ik houd mijn hart vast voor de toekomst. Als we niet opletten, laten we diagnoses straks aan machines over in plaats van aan dokters. Er komt een verschrikkelijke tijd aan als we in een essentieel domein zoals de geneeskunde menselijke communicatie uitschakelen.

Een mooi onderwerp voor een volgende film?

Almodóvar: Wie weet. Ik heb een drietal scenario’s in het vuur. Ze gaan niet over het verleden maar over hedendaagse thema’s zoals klimaatverandering. Jullie zijn nog niet klaar met mij.